Doe je deur niet dicht. Wend je hoofd niet af

In een laatste interview met Traudl Junge, die van 1942 tot aan Hitlers zelfmoord de jongste secretaresse van de Führer geweest was, zei de interviewer dat voor een Duits meisje van haar generatie die blinde verheerlijking van Hitler bijna onvermijdeijk geweest was. Daarop antwoordde de toen meer dan tachtigjare vrouw kopschuddend: ‘Nee, je had het ook anders kunnen doen. Kijk maar naar Sophie Scholl.’

Sophie Scholl was inderdaad bijna even oud als Traudl, maar had met haar broer Hans en de andere leden van de verzetsgoep Die weisse Roseeen keuze gemaakt die even onvermijdelijk hun dood zou betekenen.

Op hoger bevel

Je zou deze uitspraak kunnen verplaatsen naar de honderden ambassadeeurs, consuls en personeelsleden van de Europese en Aziatische gezantschappen die als trouwe ambtenaren wettelijk niets verkeerds gedaan hebben, maar die wel degelijk op hoger bevel de deur dichtgedaan en het hoofd afgewend hebben toen wanhopige Joodse vluchtelingen hun hulp inriepen. Dat ze terecht represailles vreesden van hun eigen overheid, laat staan van de bezettende nazimacht, bewijzen onder meer de verdwijning van de Zweed Raoul Wallenberg in een Sovjetkamp, het oneervolle ontslag van de Portugese consul in Lyon Aristide de Sousa-Mendes, de scherpe aanvallen op die andere Zweed Folke Bernadotte en de vernederende reprimande vanwege zijn oversten die Jan Zwartendijk jaren na de oorlog moest ondergaan.

Biografie

Dit boek is het verhaal van Zwartendijk, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog Nederlands consul in Kaunas, toen nog de hoofdstad van het onafhankelijke Litouwen, van ambassadeur Leendert De Decker in Riga (Letland), van de Japanse consul Shiune Sugihara in Kaunas en van nog enkele andere Nederlandse en Poolse diplomaten, onder meer in Zweden en Japan.

Het boek van Brokken is op de eerste plaats een biografie van Zwartendijk, de zakelijke leider van een met Philips verbonden bedrijf in Litouwen en in alle opzichten een onwaarschijnlijk kandidaat voor het heldendom. Iemand die in feite toevallig in de diplomatie terechtgekomen, toen zijn nazigezinde voorganger ontslagen werd, net op het moment dat de oorlog ook in Nederland en de rest van West-Europa losbarstte.

Visa

Met de discrete maar reële steun van zijn chef, ambassadeur De Decker, gebruikte hij een door De Decker bedachte formule om visa te verlenen aan duizenden wanhopige Joodse vluchtelingen die in Litouwen in de val zaten en alleen na een lange tocht doorheen de Sovjet-Unie en Japan een kleine kans op overleven hadden. Daarvoor hadden ze een op een echt visum gelijkend stempel nodig met de verklaring dat ze ‘geen visum nodig hadden voor Curaçao,’, plus een transitvisum van de Sovjets én een voorlopig inreisvisum in Japan dat in die tijd al aan de kant van he Derde Rijk stond. Consul Sugihara vulde elke dag de met de hand geschreven verklaring van Zwartendijk in sierlijk geschilderde Japanse tekens aan, goed wetend dat zijn eigen overheid hem daarin hoogstwaarschijnlijk ook niet zou steunen.

Spionageverhaal

Het lijkt wel een banaal spionageverhaal met lichtjes vervalste documenten te zijn, maar het heeft voor duizenden mensen het verschil tussen leven in ballingschap of de dood in Auschwitz of andere uitroeiingskampen betekend.

Brokken is een rasverteller: met een beperkte historische kennis weet je als lezer hoe het verhaal ongeveer zal aflopen, maar je blijft nagelbijtend de gewaagde manoeuvres van de consuls, de nooit voorspelbare reacties van de verschillende overheidsinstanties en, vooral, de persoonlijke existentiële angsten en verwachtingen van de letterlijk met de de dood bedreigde gezinnen volgen. Ook de spanningen binnen het gezin van de consul en met zijn familieleden en collega’s van Philips spelen mee, zodat je niet alleen een goed beeld krijgt van de hoofdspelers in dit drama, maar ook van de verwarde tijden waarin ze plotseling beslissingen moesten nemen die hun goed burgerlijke opleiding en hun beschaafde cultuur vér overstegen. Ze worden onverwacht en ongewild in toestanden geworpen die Karl Jaspers Grenzsituationenzou noemen, situaties waarin je onmogelijk kan terugvallen op je diplomatieke training of behendigheid.

Drama

Dat het hier letterlijk om een drama gaat in de traditionele betekenis van die term kan je bijvoorbeeld afleiden uit het feit dat Zwartendijk gedurende zijn hele leven na de Tweede Wereldoorlog slechts van vier mensen (van de meer dan 2000) gehoord had dat ze inderdaad dank zij zijn ‘Curaçaovisa’ gered waren, maar dat de officiële mededeling dat het in werkelijkheid om 95 % van alle betrokkenen ging met de post kwam net op het moment dat de lijkkist van Jan Zwartendijk uit zijn huis gedragen werd. Een goed toneelschrijver of regisseur had het niet beter kunnen bedenken.