Slachtoffers zijn altijd slechte helden

Ik ben een germanist. Nog uit de tijd dat historische vorming belangrijk was. En dus kregen wij nogal wat teksten van middeleeuwse vonnissen te verwerken. Je vond daar de beste weergave van het gesproken Middelnederlands. Uit die tijd herinner ik mij dat men als straf kon worden ‘gescupt’. Dat kwam erop neer dat je — bijvoorbeeld op het Gentse Veerleplein aan het Gravensteen — op een stoel werd vastgebonden en die stoel was gemonteerd op een ijzeren veer. De veer werd gelost, de gestrafte vloog de hoogte in, en dan waren er twee mogelijkheden.

Ofwel kwam hij onfortuinlijk neer, en was hij dood of bijna dood. Maar het kon ook anders: je kwam, alle omstandigheden in acht genomen, goed terecht. En dan waren er weer twee mogelijkheden, die erop neer kwamen dat het finale oordeel aan God werd overgelaten. De veroordeelde werd een vinger afgehakt, maar hij kreeg een kans: hij moest een parcours lopen (ongeveer van aan het Veerleplein tot in Mariakerke) waarbij hij achternagezeten werd door de menigte. En hij kreeg ook enige voorsprong. Kon hij, ondanks het bloedverlies, het eindpunt bereiken zonder door de menigte te zijn ingehaald en gelyncht, dan was hij vrij, en werd hij beschermd. Kon hij dat niet… Om maar te zeggen dat we erop vooruit gegaan zijn.

En toch ben ik ongerust. Ik zie meer en meer hoe niet het recht zelf maar wel het idee of gerechtigheid is gedaan of niet, wordt overgelaten aan de publieke opinie en het Volksempfinden. En onze media spelen daar een bijzonder onverkwikkelijke rol in. Het is iets waar de media-ombudsmannen/vrouwen zich eens moeten over buigen.

Checks and balances

In een democratie wordt de uitspraak van de rechter altijd geacht juist te zijn. Tot en tenzij die uitspraak wordt veranderd/vernietigd door een hogere rechter in beroep, of in cassatie (waar wordt toegekeken of de regels van het systeem zijn gevolgd). Daarnaast zijn er nog, al naar gelang van waarover het gaat, de Raad van State, het Grondwettelijk Hof, en ten slotte ook nog de Europese instanties die allemaal kunnen oordelen of een rechterlijke uitspraak juist is of niet. Dat sluit dwalingen niet helemaal uit. Iedereen weet dat het Hof van Cassatie in 1943 tot het besluit is gekomen dat de Duitse bezetting geen probleem was als de Duitsers een beetje hun manieren hielden. Maar swat.

We hebben dus een uitgebreid systeem van checks and balances, waarvan je misschien wel kan zeggen dat die allemaal nogal veel tijd nemen om tot conclusies te komen. Maar van de andere kant is het wel mooi dat we dat allemaal hebben: ze dienen om de goede gang van zaken tussen burgers onderling of tussen burgers en overheden goed of zo goed mogelijk te laten verlopen.

Mijn probleem is dat ik te vaak de indruk heb dat met name de media die uitgangspunten niet kennen. Of ze wel kennen, maar negeren, en dat is nog erger.

Publieke rechtspraak

Want nog zo’n principe is dat de rechtspraak in principe publiek is: iedereen mag er bij zijn. En iedereen mag horen wat de ‘partijen’ te zeggen hebben. In die zin is het tv-programma De Rechtbank  een zegen: het haalt de rechtspraak uit haar (bewust gecreëerde) cocon. (En je ziet zelfs daar hoe rechters die worden geacht het Belgische recht toe te passen, niet ontsnappen aan de communautaire verschillen. Maar dit terzijde; dat is voor een andere keer.)

Rechtszaken verlopen dus publiek, maar daar zit mijns inziens een huizenhoog probleem. Want dat publieke karakter begint al lang voor het proces. Zo vind ik het ronduit stuitend dat bijvoorbeeld de advocaten van de teruggezonden vrouwen van IS-strijders uitgebreid het woord krijgen over de deplorabele toestand waarin hun cliënten zich bevinden, en hoe ze fundamenteel onschuldig zijn.

Caveat: iedereen heeft recht op verdediging. Ook dat is een weldaad van de democratie en de rechtsstaat. Ook de meest afschuwelijke misdadiger krijgt iemand die professioneel en beslagen is ter beschikking om voor zijn belangen op te komen. En dus is er niets mis mee dat advocaten hun werk doen.

Zwijgplicht

Maar stuitend is dat er tegelijk nog iemand anders is, de procureur, die opkomt voor de belangen van de samenleving, en die zwijgt. Moet zwijgen. Dat klopt niet. Want aan de ene kant krijgt hun advocaat in de krant uitgebreid de kans om uit te leggen dat de twee zussen zes uur lang ondervraagd zijn en daar zwaar hebben onder geleden, want ze hebben op die manier in hun hoofd alles opnieuw moeten meemaken.

Van de andere kant lees ik over dezelfde twee zussen dat ze niet alleen via bij ons verzamelde fondsen zijn kunnen terugkeren — het geld diende om mensensmokkelaars te betalen — maar ook dat ze én hun jihadisme niet hebben afgezworen, én zijn opgeleid door IS om met explosieven om te gaan. En het valt me ook op dat de twee alvast alle uiterlijke tekenen van hun gezindheid niet hebben laten vallen. Dat zou nochtans een overtuigend bewijs zijn van hun inzicht over de eigen vergissingen. Maar niet dus. Ze dragen allebei zwarte kleren met sluiers die alleen de ogen vrijlaten. Terwijl hun advocaat zegt dat ze bij hoog en bij laag beweren dat ze hun zware vergissing hebben ingezien, en ze niets beter vragen dan weer gewone Vlamingen te zijn.

Schuldinzicht en lage straffen

Moeten media door die ongelijkheid in communicatiemogelijkheden niet buitengewoon voorzichtig zijn? Moeten daarover geen afspraken/regels komen? Zeker als een zeer gematigd mens als de federale procureur publiek laat weten dat de straffen voor jihadisten te laag zijn. Want te vaak blijkt — zie wat er is gebeurd in het weekend in Londen — dat ze na hun straf gewoon weer toeslaan. In Londen gebeurde dat overigens naar aanleiding van een feestje om het vijfjarig bestaan te vieren van een — hou u vast —  deradicaliseringsinitiatief. Dit is een fundamenteel probleem dat noodzaakt ook onze mediatieke uitgangspunten te herbekijken.

Zo was er een week of wat geleden ook een filmpje over een IS-strijder waarvan werd aangenomen dat hij gesneuveld was, maar hij bleek toch nog in leven, en opgesloten in een Syrische gevangenis. Van hem was bekend — en dat werd ook getoond — dat hij altijd erg radicaal was geweest. Maar ook hij zei onschuldig te zijn. Onthoofdingen? Daaraan had hij niet meegewerkt. Want een onthoofding kan je maar doen, zei hij, als je daarvoor hoog genoeg geplaatst bent in de hiërarchie, en dat was bij hem zeker niet het geval. En hij gaf ook toe dat onthoofd worden niet om te lachen was. Verder ging zijn schuldinzicht niet, of we kregen dat in elk geval niet te zien.

Algemene mediaziekte

Het is heel goed dat we dat te zien krijgen, maar ronduit stuitend was dat Rudi Vranckx met die beelden naar de moeder van de betrokkene was getrokken. Om te vragen wat ze daar nu van vond. Wat had je gedacht? Terwijl nota bene Vranckx zelf in een studiogesprek erop had gewezen dat alle Syriëstrijders zeggen dat ze zelf niets hebben gedaan, behalve dan het aansluiten bij IS zelf. Voor de rest waren ze daar kok, chauffeur, ambulancier…

Wat hierboven staat is overigens een algemene mediaziekte. A is verkracht/vermoord/mishandeld door B, en B wordt veroordeeld tot x jaar cel. De familie van A vindt dat veel te weinig. Je ziet het schier dagelijks op het scherm. En wie zou die mensen ongelijk durven te geven? Maar moet je dat uitgerekend aan de familie van A gaan vragen? Is dat de norm van onze democratische rechtstaat?

Ik ben nog verslaggever geweest ten tijde van de affaire Dutroux. Ik heb daaruit onthouden dat, ondanks het onnoemelijke leed dat hen is aangedaan, slachtoffers altijd slechte helden zijn.