Somber jaar voor persvrijheid

Eergisteren stierf Arkprijswinnaar 1967 Jef Geeraerts. Net als Marnix Gijsen – om wie de Arkprijs in 1951 werd ingesteld –  werd hij verketterd omdat hij de gangbare moraal en het establishment niet naar de mond praatte.

Rechtlijnigheid heeft zijn prijs. De voorbije weken zijn hallucinante cijfers bekendgemaakt. Na het trieste recordjaar 2012 is 2014 het wreedste jaar van onderdrukking van de persvrijheid geweest. Eind 2014 zaten wereldwijd 221 beroepsjournalisten vast omdat ze deden wat ze moeten doen: verslag uitbrengen. De Press Emblem Campaign uit Zwitserland heeft met zekerheid 99 journalisten geteld die vanwege hun beroep gedood werden.

Afschuwelijke bekroning van dat geweld tegen openheid was de moordpartij op de redactie van Charle Hebdo begin januari. Het is een misvatting te denken dat het blad zich toespitst op een specifieke tegenstander, of op moslimhaat. De paus spant de kroon. In amper zeven van de laatste 500 afleveringen stond een moslimcartoon op het voorblad. Bij de uitreiking van de Freedom of Expression Courage Award door de Amerikaanse PEN-Club, net een week geleden, erkende hoofdredacteur Gérard Biard dat mensen zich beledigd voelen. Dat is hun recht. Maar dat maakt deel uit van het openbaar debat. ‘Being shocked is part of the democratic debate’, zei hij. ‘Being shot is not’.

Hij krijgt bijval van Reporters zonder Grenzen. ‘Laat inkt vloeien, geen bloed’.  De Gentse filosoof Maarten Boudry zei het zo: ‘Een video van iemand die levend wordt verbrand of met een mes wordt onthoofd, kun je niet op dezelfde hoogte zetten als een paar potloodstrepen op papier’. Anders ‘leven we de facto in een halve theocratie. En dan kan iedereen om het even wat verbieden waardoor hij zich gekwetst voelt’.

Beledigingen en kritiek moet je counteren met woorden, logika en alertheid. Ook het Arkcomité heeft zich op de borst moeten kloppen. Keken we al niet te lang zelfgenoegzaam rond in eigen kring? Soort zoekt soort ? Dreigde het Arkcomité geen oudere blanke man te worden? Ja, dat was zo. We keken in de spiegel en zagen: ene oudere blanke man. Meteen beseften we hoe culturen elkaar voeden, verrijken en omvormen.

Vandaag is onze gemeenschap verkleurd en dus rijker geworden. De taal van het volk, van de Drarries ook, wordt voortdurend bijgestuurd en breedschaliger . ‘Dat is er ene van ons’, zeggen we dan, de Chinees van de Van Schoonbekestraat, de Marokkaan van ’t Kiel, de Afghaan van Elsschot, de Zuid-Afrikaan die naar zijn heimat terugkeert, de Limburgse Griek of Italiaan die behalve zijn naam niks meer gemeen heeft met het land dat zijn voorvaderen ooit om den brode verlieten.

Cultuur hoeft daarom nog geen eenheidsworst te worden. De Italiaanse filmmaakster Maria Tarantino stelde in een dokumentaire over Brussel vast dat kulturen steeds minder vervloeien in een grootstad. Ze delen integendeel de gemeenschap op, in getto’s, in wijken, in afgesloten kringen. ‘En dat is niet eens zo erg’, zei ze tegen de communis opinio in. ‘Ook een geschakeerd beeld, een mozaiek levert een boeiend beeld van de samenleving op.’ Het is niettemin waar: vanuit alle hoeken worden ons onderscheiden opgedrongen, in gender, in geloof, in politiek model, in goed en kwaad. Eén ding hebben ze gemeen: zij gaan uit van eenduidig gelijk, zij polariseren. Zo ontstaat discriminatie.

Discriminatie kan niet. Discriminatie is en blijft discriminatie, of die nu (partij)politiek, seksueel, godsdienstig, racistisch of corporatistisch is. Zo liep Yamila Idrissi een directiefunctie mis bij een grote Vlaamse instelling. Vijftien jaar geleden. ‘Een ‘gekleurde madam’, daar was Vlaanderen niet klaar voor’, klonk het toen. Idrissi is het gelukkig pas nu te weten gekomen, ‘wellicht was ik anders vervallen in cynisme en bitterheid’. En inderdaad, ook Filipino’s, Chinezen, zwarten, armen, ouderen, gehandicapten morren over achteruitstelling. Zo klaagt de Egyptische schrijfster Mona Eltahany, met Alifa Rifaat, ongezouten de vrouwenhaat aan in haar Arabische wereld. ‘Het valt niet mooier te maken dan het is. Wij Arabische vrouwenleven in een cultuur die fundamenteel vijandig tegenover ons staat en wordt beheerst door mannen die alleen maar minachting voor ons voelen. Ze haten ons niet vanwege onze vrijheden, zoals het afgezaagde Amerikaanse cliché sinds 9/11 wil. We hebben geen vrijheden omdat zij ons haten, zoals Rifaat zo krachtig zegt. Ja, ze haten ons, het moet gezegd worden’. Haar boek, Hoofddoek en Maagdenvlies. Waarom het Midden-Oosten seksuele revolutie nodig heeft (De Bezige Bij), verschijnt dezer dagen.

De taak van het Arkcomité is niet om politieke beleidslijnen uit te tekenen. De Ark is geen vierschaar voor correct denken. De Ark is geen Sanhedrin voor afwijkende meningen. De Ark is ook geen forum voor politieke actiegroepen, voor minderheden, voor verongelijktheid. Wel voor ‘eenheid in verscheidenheid’, voor respect en verdraagzaamheid. In alle bescheidenheid wil de Ark een kleine morele lichtbaken te zijn. Niet de militanten verdienen aandacht, wel de bemiddelaars. Niet de volkstribunen wekken onze belangstelling, wel de weifelende zoekers. Niet de moraalridders verdienen onze steun, wel de standvastigen die fouten maken, fouten erkennen, en leren respectvol eigen achtergrond te koppelen aan onvervreemdbare waarden. Die waarden, daar is het Arkcomité ondubbelzinnig is, zijn de humane waarden van de Verlichting. ‘Intellectuele vrijheid, artistieke creativiteit, maatschappelijk engagement’, zoals erevoorzitter Mon Detrez het samenvatte. Wie openheid maakt, zal openheid krijgen.

Zonder hoogoplopend debat is die openheid een farce. Ook bij de toekenning van de Arkprijs. Hoe meer zielen, hoe meer dispuut, en dat is met de uitbreiding van het genootschap dit jaar niet anders uitgevallen.

Er is een lans gebroken voor Chokri ben Chikha, de danser-dramaturg die de koloniaal die in elk van ons leeft ontmaskert. Voor dichter-essayist  Benno Barnard, die door radicale moslims verhinderd werd te spreken aan de universiteit, en die weldenkend links geregeld een kleedje past. Er is lof gezongen voor Jan Goossens en de omwenteling die hij bij de KVS teweegbracht, voor cultuurijveraar Jozef Deleu, voor filmcoryfee Adil el-Arbi.  De zaak-Luk Tuymans is aangegrepen als symbool voor de vrijheid van artistieke schepping. Er is ook lang en gedreven gepleit voor Manu Claeys, begaafd essayist en gangmaker van de burgerinspraak, die nooit nalaat naar het woord van Luk Huyse te leven: ‘Speak truth to Power’. Volksmacht tegen politiek, Huyse herhaalt het vandaag 13 mei in De Morgen. Maar uiteindelijk heeft zonder verzet Fikry El-Azzouzi het gehaald.

Fikry verenigt alle denkpistes die het Arkcomité al 65 jaar heeft gevolgd: hij is sterk in het vrijgevochten woord, ongenadig tegenover radicalisme zonder onderscheid des persoons, een nog aankomend talent dat ontbolstering belooft. Hij verenigt eigenlijk de twee strekkingen waartussen de Arkprijs laveert: ongebondenheid en rechtlijnigheid. Hij heeft oog voor de verwaarloosde, de vergetene in de maatschappij. Hij toont mededogen en solidariteit. Denken heeft hij geleerd door te lezen. Net als Benali. Fikry is er ene van ons.

Fikry is niet volmaakt, gelukkig maar. Volmaaktheid is alleen de paus gegund. Net zijn onaffe karakter, zijn nog ruwe bolster, zijn feilen ook, maken hem juist menselijker en dus nuttiger in een maatschappelijk debat dat maar één doel voor ogen kan hebben: meer democratie.

Lukas De Vos, uitgesproken op de uitreiking van de Arkprijs voor het Vrije Woord aan auteur Fikry El-Azzouzi, op 13 mei 2015 in Antwerpen.

Foto: Arkprijs voor het Vrije Woord