Het Spaanse Spook

Starheid, het is het wormvormige aanhangsel van Prinzipienreiter. Als dat ontsteekt (niet toevallig aan het uiteinde van de blindedarm), is het hele lichaam in gevaar en is een dringende operatie noodzakelijk. De samenleving is zo’n lichaam, en wie blindelings de wet laat voorgaan op menselijkheid riskeert een dodelijke infectie. Want ook wetten zijn des mensen, en daarom onderhevig aan ontwikkeling en wijziging.

Fascistische erfenis

Dat radicale staatsnationalisten en een verknipt systeem van ultraconservatieven meer dan eens een ontsteking oplopen, daarvan getuigt de moderne en hedendaagse geschiedenis. De koloniale oorlogen, de Wereldoorlogen, de implosie van Joegoslavië, de Syriëcrisis, de zogenaamde Arabische Lente, de ontwikkelingen in Hongarije, het zijn maar enkele voorbeelden van hoe misbruik van de wet in naam van de wet tot spanning, koorts en onderhuidse aandoeningen leidt. Het meest voor de hand liggende voorbeeld is allicht Spanje, dat nooit afscheid heeft genomen van zijn fascistische erfenis.

De kwelduivel heet nog altijd de Partido Popular. Officieel van centrumrechts-christelijke strekking, in de aderen de regelrechte opvolger van de Falange onder dictator (“caudillo” of Führer of Leider) Franco. Ik herinner me hoe ik met Wilfried Martens destijds naar Madrid vloog om José María Aznar – kleinzoon van een Baskisch fascist en zelf leider van de falangistische studentenbeweging FES – te verwelkomen als volwaardig lid van de Europese Volkspartij in 1991. De rillingen liepen over mijn rug toen de aanhangers leuzen riepen en met gestrekte rechterarm fascistisch-nationalistische liederen zongen. Ik was niet vergeten dat de PP gewoon haar naam had veranderd. Eerder heette ze Allianza Popular, na Franco’s dood opgezet om zijn politieke ideeën voort te zetten. Ze was gesticht door Franco’s minister van Binnenlandse Zaken Manuel Fraga. De PP heeft nooit blijk gegeven van enige inschikkelijkheid, op wat kosmetische ingrepen na toen ze Baskische en Catalaanse steun nodig had om een regering te vormen in 1996. Ik ben Guy Verhofstadt nog altijd dankbaar dat hij mij gered heeft van Aznars lijfwachten, toen ik ongewild de Spaanse premier tegen de grond werkte in mijn ijver Verhofstadt te interviewen in Madrid.

Genegeerde spoken

Mariano Rajoy, voormalig woordvoerder van Aznar, en door hem opgetild tot vice-secretaris-generaal en ettelijke keren minister, was even gebiologeerd door soevereiniteit en ondeelbaarheid van het land als zijn politieke voogd. In de Catalaanse crisis toonde hij zich nog onbuigzamer en nog minder vergevingsgezind dan Aznar. Dat hij uiteindelijk de baan moest ruimen door geïnstitutionaliseerde financieringss van zijn partij (sinds 2000) mag al een wonder op zich heten. Dat zo’n man dan de grondwet en de scheiding der machten inroept om niet over devolutie overleg te plegen, is op zijn minst pervers te noemen.

Natuurlijk had Spanje geen uiterst rechtse partijen nodig, aangezien de PP op sluipende wijze iedereen had opgeslorpt die de nostalgie naar de dictatuur hoog in het vaandel voerde. Er was een koning nodig om de prille democratie van 1975 te redden op 23 februari 1981, toen ex-luitenant-kolonel Antonio Tejero gewapenderhand het parlement binnenstormde en legerleiders de noodtoestand uitriepen. Dát was geweld. In de Catalaanse afscheiding van 2017 kwam het enige geweld, andermaal, uitsluitend van diezelfde Guardia Civil tegen vreedzame betogers na de volksraadpleging. De Raad van Europa en de Commissie van Venetië hebben daarop aanbevelingen gedaan, die Madrid gewoon naast zich neergelegd heeft. Een koning was deze keer afwezig. Felipe VI had zich, naar het woord van Duits ALDE-coördinator en FDP-ijveraar Wolf Wiegand ‘mit einer unsensiblen Rede bereits selbst disqualifiziert’ om tot een vreedzaam gesprek te komen. Ook de EU – en met name Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker – keek nadrukkelijk de andere kant op met als voorwendsel dat alleen de grondwet gold en het dispuut uitsluitend een interne Spaanse kwestie was. (De manier waarop Juncker twee decennia de Luxemburgse banken uit de wind heeft gezet laat dan een wrange nasmaak na). De Brexit had duidelijk spoken opgeroepen die liefst genegeerd werden.

Het radicaal nationalisme van Vox

De verrassing bij de verkiezingen in Andaloesië van 2 december kan dan ook alleen de naieven verbazen. Spanje achtte zich gevrijwaard van uiterst rechtse populisten. Dat blijkt nuwishful thinkingte zijn, het fascisme heeft onderhuids altijd voortgebroed. Het ranzige partijtje Vox, dat zelfs rechtse NVA’ers als Sander Loones de kriebels geeft, klopte alle peilingen en pakt 12 van de 109 zetels in het deelstaatparlement. De zelfingenomenheid van de PP lag aan spaanderen, want de stemmen heeft Vox niet gehaald bij de regerende socialisten van de PSOE (die zware verliezen leed maar de grootste partij blijft met 33 in plaats van 47 zetels), wel bij de PP, die ook stemmen verloor. Natuurlijk is een rechtse combine nu het lekkers dat men zich voorspiegelt, want net als de PP is ook de PSOE – al goed 36 jaar aan de macht in Andaloesië – verwikkeld in endemische corruptieschandalen. Dat verklaart hun terugval, mede door de blijvende hoge werkloosheid (23%, en zelfs het dubbele voor jongeren) én de fors toegenomen inwijking van Afrikanen (50.000 dit jaar), die als goedkope arbeidskrachten snel in de landbouw worden ingezet, terwijl de overheid een oogje toeknijpt. Vox had ingezet op die twee feilen, maar reed tegelijk hoog mee op de golven van radicaal nationalisme. Vox eist de afschaffing van de zelfstandige deelstaten (die, in vergelijking met pakweg Vlaanderen, meer bevoegdheden en financiën hebben), de opheffing van alle plaatselijke tv-zenders, het terugschroeven van de bevoegdheidoverdrachten (waar in België ook Didier Reynders aan werkt, zeker op het vlak van buitenlandse handel – die overigens voor 86% door Vlaanderen wordt gerealiseerd – en dat van de diplomatie, getuige zijn onwil om de Vlaamse regering te verdedigen als Spanje de diplomatieke banden verbreekt vanwege een strenge veroordeling voor ondemocratisch gedrag door parlementsvoorzitter Jan Peumans). Vox wil de restauratie van de autoritaire, conservatieve staat. Herstel van de godsdienstprivileges voor de (destijds sterk collaborerende) kerk, migratie afblokken, behoud van de stierengevechten (Hemingway zal blij zijn), afschaffing van homohuwelijken en wetten tegen huishoudelijk geweld, en dies meer.

Dat zo’n klein fascistisch partijtje, amper gesticht in 2014, nu kingmaker kan worden in Spanje laat het ergste vermoeden. Want zowel de PP als de nochtans liberale Ciudadados (C’s) vrijen Vox op om toch maar een rechtse regering te vormen die terug kan naar de veilig geachte, gesloten, afgeschermde eenheidsstaat. Dat openbaar aanklager Pablo Llerina al vier maal (in Brussel, Duitsland, Schotland en Zwitserland) een blauwtje heeft gelopen inzake de vervolging van liefst 18 Catalaanse separatisten voor “rebellie” (een nogal fantaisistische interpretatie van de grondwet, die uitdrukkelijk melding maakt van een gewelddadigeopstand), raakt hen niet. Dat het Grondwettelijk Hof zich niet gehouden heeft aan een uitspraak na ten hoogste dertig dagen over de ‘voorlopige” hechtenis van negen gevangen politici, wordt onder de mat geveegd. Dat Llerina zelf zich moet verantwoorden voor de Brusselse rechtbank voor misbruik van macht is een voetnoot. Al trekt de regering 540.000 euro uit voor zijn verdediging, terwijl Catalonië beschuldigd wordt van misbruik van overheidsgeld om het onafhankelijkheidsreferendum op te zetten. Dat een van de aanklagers … Vox is! Dat de vertragingstactiek door de EU aanvaard wordt, is hemeltergend – want natuurlijk staan Spanje drie verkiezingen te wachten in 2019. Wellicht begint het proces tegen de Catalanen “voorjaar 2019”, een handige manier om politiek ongeschonden uit de stembusgang te komen. Het Hooggerechtshof denkt dat zo’n proces zeker drie maanden zal duren, genoeg om de fatidieke datum van 26 mei te overschrijden voor een verdict. Waarbij opvalt dat de openbare aanklager forsere straffen vraagt dan de staat (17 dan wel 12 jaar tegen Oriol Junqueras). Carles Puigdemont blijft vogelvrij verklaard, al is hij een vrij man in de rest van de Unie.

Spaanse Spook

Wat zich nu voordoet is wat Willy Vandersteen al beschreef in Het Spaanse Spook. De gratie die de Spaanse koning verleende aan het onafhankelijkheidsgezinde Kriekebeek wordt door Alva in het haardvuur gegooid om zijn ongehoorzaamheid aan de wet te verbergen, en zijn wraak toch te laten doorgaan. De geest van Don Persilos, die door drankzucht een machtsgreep niet kon verijdelen en daarvoor moet boeten, grijpt gelukkig in en redt de vrijbrief. Het is wachten op de eerste verstandige en vastberaden Spanjaard om in alle openheid een gesprek aan te gaan, en te dokteren aan een vergelijk – liever dan de poorten van de Inquisitie opnieuw open te zetten. Pierre De Geyter componeerde in 1888 al de Internationaleop woorden van Henriette Roland-Holst: “De staat verdrukt, de wet is logen”. Als Europa dat ter harte neemt, zal veel van het scepticisme en het “identitaire” discours verdwijnen.