Steven Van Gucht (Sciensano): ‘Zondebokken zoeken tijdens covid heeft me altijd geërgerd’

Sciensano-wetenschappelijk directeur Steven Van Gucht blikt terug op de covidpandemie. Voor hem is beleid zoals dat is gevoerd in Zweden niet slechter, maar moeilijk uitvoerbaar in België. En de gevreesde ongevaccineerden? ‘De vaccins hebben 10.000 levens gered. Maar ik hou er niet van om van niet-gevaccineerden een zondebok te maken.’

‘Het is bizar dat er nu nog zo weinig aandacht is voor covid. Zeker in de pers. De pandemie was toch niet min?’, begint de wetenschappelijke directeur van het federaal gezondheidscentrum Sciensano, Steven Van Gucht, het gesprek.

U kent Van Gucht nog als de woordvoerder van het Nationaal Crisiscentrum tijdens de covidjaren. Hij was één van de experts die regelmatig in de media zijn licht liet schijnen over het virus.

Steven Van Gucht: ‘Ik functioneerde tijdens de pandemie eerder als expert dan als wetenschapper. Wetenschappers wachten tot er voldoende gegevens zijn en onderzoeken die dan. Dat kon ik vaak niet. Ik moest soms in het onbekende advies geven.’

‘Tijdens de pandemie zijn er wereldwijd wetenschappers en experts die de rol van politicus zijn gaan opnemen, en politici die dachten dat ze zomaar aan wetenschap konden doen. Ik ben daar geen voorstander van. Rollen moeten gescheiden blijven. Wetenschappers en experts moeten niet meer doen dan advies leveren als hen dat gevraagd wordt. Het is aan de politiek om daarmee rekening te houden. Of zich te verantwoorden als ze dat niet doen.’

Welk land heeft een succesvol covidbeleid gevoerd?

‘Je kan samenlevingen en hun aanpak voor covid niet zomaar vergelijken. Zweden geldt als een succesvol land. Mijn goede Zweedse collega-epidemioloog Anders Tegnell heeft een door en door Zweeds beleid gevoerd, gebaseerd op vertrouwen en aanbevelingen. Maar zo’n beleid kan je hier niet zomaar overnemen. Zweden vertrouwen hun overheid. Iets dat we makkelijk vergeten is dat Zweden ook niet zo familiaal zijn als Vlamingen. Een groot deel van de gezinnen in Zweden is een eenoudergezin. Dat speelt al enorm mee in de besmettingssnelheid.’

‘Welk beleid je als land ook voert, je beleid is alleen effectief als de bevolking de overheid vertrouwt, en veel vertrouwen heeft in wetenschap. Daarom dat alle Scandinavische landen zonder veel kleerscheuren covid zijn doorgekomen. De Belg vertrouwt de wetenschap wel, maar zijn overheid minder.’

Hoe is de lockdown in de lente van 2020 tot stand gekomen?

‘Uit onmacht. Wij waren ongerust, soms zelfs in paniek. Het buitenland nam maatregelen. Wij konden niet achterblijven.’

‘Het is een misvatting om te zeggen dat we ons op China hebben gebaseerd. China is een raar land, met niet altijd betrouwbare statistieken. We waren er in de winter van 2020 voor op onze hoede. We gingen ervan uit dat de 3% sterfte in China een overschatting was.’

‘Maar toen nam Italië drastische maatregelen. In Italië waren er veel vroeger dan bij ons covidgevallen. Daardoor wisten we dat wij ongeveer tien dagen achter zaten in de epidemiologische evolutie. Tien dagen later zou bij ons hetzelfde gebeuren. En in Noord-Italië stond de zorg echt wel zwaar onder druk.’

‘Beeld het u in: we wisten wat er ging gebeuren. Maar tegelijk wisten we dat we geen mondmaskers hadden, geen testcapaciteit, en onze laboratoria niet mee konden. Alle toevoerketens waren tot stilstand gekomen. Er was een wereldwijde race voor meer medisch materiaal.’

‘Hoe streng moesten we zijn? Op die vraag hadden we geen antwoord. De wetenschap was niet zeker, en de politiek evenmin. Italië heeft ons een beetje de weg getoond. Op die manier zijn we tot een lockdown gekomen. De lockdown zelf was een politieke reactie op wat de wetenschap de politiek voorhield.’

Hoezo?

‘Aanvankelijk vonden wij als beleidsadviseurs dat evenementen niet mochten doorgaan en de horeca dicht moest. De scholen wilden we bijvoorbeeld in eerste instantie niet sluiten. Maar de politiek heeft dat wel gedaan, mee onder druk van de vakbonden. De politiek wou maatregelen die zo eenvormig mogelijk waren. Op de pauzeknop duwen, om de aanpak van de epidemie te kunnen organiseren en de testcapaciteit uit te bouwen. Zo is “afstand houden” – een klassieke epidemiologische maatregel – een lockdown geworden waarbij iedereen binnen moest blijven.’

Vrij snel werd in 2020 duidelijk dat hoofdzakelijk oudere mensen kwetsbaar waren voor covid. Waarom dan geen beleid op maat, zoals bepleit in de ‘Great Barrington Declaration’: werken met aanbevelingen en een focus op de meest kwetsbare groepen, in plaats van lockdowns?

‘Het is altijd mijn visie geweest dat het covidbeleid zo consistent mogelijk moest zijn. Als je bepaalde dingen aanbeveelt, verbiedt of verplicht, dan moet je ervoor zorgen dat je dat een flinke tijd kan volhouden. Dat moet je de Zweden nageven: ze zijn consequent geweest. Maar in hun geval betekende dat ook dat zij in de zomer en het najaar van 2020 minder hebben versoepeld dan wij.’

‘Bij ons was de evolutie eerder zo dat, omdat de eerste lockdown heel zwaar was, het beleid in de loop van 2020 vond dat er wel moést versoepeld worden. Die verwachting kwam er ook omdat enkele Belgische academici – gerespecteerde academici, laat dat duidelijk zijn – voorstander van zo’n aanpak waren. Zij kregen ruimte in de pers, waardoor een deel van het publiek om versoepelingen vroeg.’ (Van Gucht doelt onder meer op gezondheidseconoom Lieven Annemans, red.)

‘Maar ik wist dat zo’n beleid niet zou werken. Het idee op zich is begrijpelijk, maar een samenleving is niet gecompartimenteerd. Je kan ouderen en kwetsbaren niet afschermen. Het covidvirus vindt heus wel zijn weg, net zoals water. Daarom geloof ik niet in de “Great Barrington Declaration”.’

Is uw argument dat het covidvirus als water is, niet net hét argument om te pleiten voor een soepele covidaanpak? Als water toch een weg vindt, waarom dan de samenleving stilleggen en het water overal krampachtig proberen tegen te houden?

‘Een samenleving stilleggen is enkel een noodoplossing. Daar ben ik het met u eens. Maar de wetenschap was duidelijk: volgens onze modellen zaten we slechts tien dagen achter op Italië. We zaten in de situatie dat de politiek zou moeten uitleggen aan de bevolking dat zelfs gewone aandoeningen niet meer behandeld zouden kunnen worden in de ziekenhuizen. Omdat de ziekenhuizen vol covidpatiënten zouden liggen.’

‘Ik hoop uit de grond van mijn hart dat we lockdowns in de toekomst kunnen vermijden. De wetenschappelijke wereld zou moeten meewerken aan een lockdownloze aanpak van pandemieën. We moeten ons nu voorbereiden op andere pandemieën om beter te kunnen reageren. Maar ik kan niet garanderen dat er nooit nog lockdowns komen. Elke pandemie is anders.’

Maar waar kwam de hardnekkige overtuiging dan vandaan, tegen alle feiten in, dat scholen moesten gesloten worden, tijdens een pandemie die kinderen duidelijk niet trof?

‘Ik denk niet dat er echt van hardnekkigheid sprake was. Toen Frank Vandenbroucke (Vooruit) aantrad als minister van volksgezondheid, was de scholen zoveel mogelijk openhouden een van zijn uitgesproken ambities.’

‘Maar scholen openhouden, terwijl er elders in de samenleving als compensatie maatregelen werden genomen, dat is niet volledig gelukt. Vergeleken met andere Europese lidstaten vielen de schoolsluitingen hier nogal mee. Maar ze hebben natuurlijk wel plaatsgevonden.’

‘Waarom? Omdat wij op bepaalde momenten de indruk hadden dat we de controle over de verspreiding van het virus aan het verliezen waren, er een jojobeleid ontstond omdat andere sectoren ook versoepelingen wilden, en omdat de nieuwe covidvarianten wel soms op scholen doorbraken. Via kinderen verspreidde het virus zich vervolgens in families. Het probleem was dat, van het moment dat er versoepeld werd, er altijd net te veel werd versoepeld.’

Waarom was het dan geen optie om te zeggen: we tolereren het virus op scholen, want dan bouwen al zeker kinderen immuniteit op?

‘Een pandemie is inderdaad een spreidingsplan: iedereen wordt vroeg of laat besmet. Dat kan je niet vermijden. Wat we geprobeerd hebben, is die besmetting zo lang mogelijk uit te stellen tot er een werkend vaccin was.’

‘Maar zolang de volwassen bevolking niet voldoende immuniteit had opgebouwd door een vaccin, was er altijd de dreiging dat vanuit de scholen het covidvirus te snel in de rest van de maatschappij zou doordringen. Kinderen hebben ouders en grootouders die ze zouden kunnen besmetten.’

‘Het was voor mij van in het begin duidelijk dat iedereen besmet zou geraken, gevaccineerd of niet. Daarom heb ik nooit in de zero-covidstrategie geloofd. Je had mensen die dachten dat je zo’n virus eens snel kon uitroeien door drie maanden binnen te zitten. Theoretisch is dat misschien een mogelijkheid. Maar ik heb ervaring genoeg om te weten dat zoiets niet kan. Een respiratoir virus als covid is veel te besmettelijk, en geeft een te breed scala aan symptomen: 95% van de besmettingen verliep met een griepaal beeld of helemaal geen symptomen, de overige 5% kwam in moeilijkheden. Dat hou je echt niet tegen.’

Nu zegt u opnieuw: covid hou je niet tegen…

‘Inderdaad. Maar dat wil niet zeggen dat je niets moet doen. We wilden de zorg overeind houden. De doden zijn een makkelijke parameter om op te focussen, maar dat was niet het hoofddoel van onze strategie.’

‘Stel dat de ziekenhuizen echt vol hadden gelegen, dan was normale zorg zelfs moeilijk, en zouden we voor zware ethische keuzes gestaan hebben: wie geef je voorrang van behandeling, en wie niet? Dat wilden we niet meemaken. Dat zou enorm veel schade in de samenleving hebben veroorzaakt.’

‘Motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste heeft dat duidelijk omschreven: flink wat mensen verwachtten dat de overheid ingreep om de angst weg te nemen. Want een overheid die niet ingrijpt, die creëert ongerustheid, een gebrek aan motivatie en wantrouwen. Terwijl tijdige maatregelen rust brachten.’

‘Ik had gehoopt dat, van het moment dat de eerste vaccinatiecampagne voorbij was, we de maatregelen konden loslaten. Maar op dat moment toonden de wetenschappelijke modellen nog aan dat er ook na de vaccinatieronde – in de zomer van 2021 – nog te veel risico’s waren omdat er nog te weinig immuniteit was. Door bijvoorbeeld de ongevaccineerden, maar ook de opkomst van nieuwe varianten.’

In december 2021 hebt u in Humo gezegd dat de druk op de zorg niet toegeschreven kon worden aan de 400.000 niet-gevaccineerde Belgische volwassenen. Waren jullie niet gewoon bang geworden van jullie eigen schaduw?

‘In die tijd speelde de onzekerheid over de werkelijke gevolgen van de omikronvariant. Nederland was toen net in lockdown gegaan uit bezorgdheid dat de ziekenhuizen zouden overlopen. Maar onze modellen zeiden dat wij het net zouden halen. Al was het met lichtjes knikkende knieën.’

‘Maar die golf was niet de fout van de ongevaccineerden, neen. Je had toen ook nog kwetsbare gevaccineerden die alsnog in het ziekenhuis terechtkwamen. Honderdduizenden mensen in België lopen rond met een slecht werkend immuunsysteem.’

‘Ik heb me altijd geërgerd aan the blame game tijdens de covidcrisis. Altijd was er wel één of andere groep in de samenleving de zondebok voor het feit dat het virus nog bestond: eerst de Chinezen, dan de skiërs, dan de Antwerpenaren, vervolgens de migranten, de Walen, dan de jongeren en de scholieren, en daarna alle ongevaccineerden tout court. Ik heb geprobeerd om daar niet  aan mee te doen.’

‘Ik geloof nog altijd heilig in de werking van de covidvaccins, zeker op de piekmomenten van de crisis, en heb altijd mensen proberen overtuigen om zich te laten vaccineren. Niet alleen louter uit solidariteit, maar ook omwille van hun eigen gezondheid. Er zijn te veel mensen gestorven in het najaar van 2021 omdat ze niet gevaccineerd waren. Dat doet me pijn. Maar in Vlaanderen hebben we ons eigenlijk nooit echt zorgen hoeven maken om de vaccinatiegraad.’

Dan dringt dé vraag zich op: waarom in godsnaam de covidpas?

‘(denkt na) Het Covid Safe Ticket, dat is heel moeilijk geweest… Ik begrijp dat mensen daartegen in opstand kwamen, en ik betreur de tweedeling die er door het CST is ontstaan. Ik heb in de zomer van 2021 in Oostenrijk zelf meegemaakt hoe mijn zoon – die toen zelfs nog geen uitnodiging voor vaccinatie had ontvangen en zich dus alleen kon laten testen – zijn covidpas was vergeten, en we van een terrasje vlogen. Mijn bloed kookte toen ook.’

‘Het CST is met goede bedoelingen gelanceerd: om jonge mensen in de zomer van 2021 toch de kans te geven om te reizen en naar festivals te gaan. Het CST moest een gelijk speelveld creëren.’

Zowel politici als uw collega Erika Vlieghe zeiden iets anders: het CST was gewoon bedoeld om mensen richting vaccin te duwen…

‘Dat was ook de hoop, maar de meerwaarde daarvan was beperkt voor België, want in tegenstelling tot Frankrijk was hier minder tegenstand tegen de vaccinatie. Maar goed: ik ben altijd een koele minnaar van het CST geweest. Er zijn argumenten voor het CST, maar er is te weinig rekening gehouden met de weerstand die het opriep.’

‘Maar ik zou liever hebben dat het over wetenschappelijkheid gaat. We hebben door de covidvaccins ongeveer 10.000 mensenlevens gered. Dat is toch niet min? Ook nu blijft voor de meest kwetsbaren een covidbooster aangewezen. Nog altijd tonen studies aan dat de meest kwetsbaren die zich laten boosteren, de helft minder kans hebben om in het ziekenhuis terecht te komen. Dat is voor mij de inzet.’

We moeten het toch ook over de bijwerkingen hebben. Waren de vaccins in het beste geval geen beredeneerde gok, zonder dat jullie zicht hadden op de bijwerkingen of de werkzaamheid ervan?

‘Zo zou ik het echt niet noemen. Je mag niet vergeten dat de klinische studies best wel streng zijn. Als je een vaccin goedkeurt, zelfs voorwaardelijk, dan heb je altijd een goede inschatting van de werkzaamheid en van de potentiële neveneffecten. En de initiële klinische studies toonden weinig neveneffecten.’

‘Als je achteraf begint te vaccineren op grote schaal, dan zie je wel meer nevenwerkingen, van de grootorde van 1 op één miljoen, 1 op 100.000, en af en toe 1 op de 50.000, zoals bij het Astra Zeneca-vaccin, waarvan de productie nu is stilgelegd omdat ze de concurrentie met de mRNA- vaccins niet aankunnen. Maar dat zijn zeldzame, te verantwoorden nevenwerkingen. En je moet ook altijd de voorkomen overlijdens tegenover die neveneffecten plaatsen.’

We kunnen ook zeggen: AstraZeneca is gewoonweg geen goed vaccin, net omdat het vanaf de lente van 2021 aanleiding gaf tot zeldzame maar ernstige bijwerkingen. Pas nadat men flink wat mensen ermee gevaccineerd had, staken die problemen de kop op. De klinische studies hebben die ernstige bijwerkingen niet opgemerkt, toch?

‘Die manier van werken is niet nieuw, hoor. Zonder urgentie zou zo’n vaccin misschien geleidelijk zijn uitgerold, ja. Maar we zaten in de context van de pandemie. Je kan ook zeggen dat we dankzij de snelle uitrol en nauwgezette monitoring, sneller de zeldzame bijwerkingen te weten zijn gekomen. Als we trager te werk waren gegaan, wisten we nu misschien nog niet eens dat de mRNA-vaccins beter zijn. En waren er niet zoveel mensenlevens gered.’

‘Maar ik begrijp wel dat sommige mensen die in 2021 AstraZeneca kregen, nu ongerust zijn. Risico-inschatting communiceren is heel moeilijk. Mensen zijn heel gevoelig voor verhalen: er zijn ongetwijfeld mensen die iemand kennen die bijwerkingen had na AstraZeneca, en die verhalen gaan in de volksmond of op sociale media een eigen leven leiden.’

‘Maar statistisch zien we dat de vaccins meer mensen hebben gered dan er bijwerkingen zijn. En ook dat je met een vaccin tien keer minder kans hebt om met covid in het ziekenhuis opgenomen te worden. We hebben spijkerharde cijfers nodig om tegen anekdotiek te blijven vechten.’

Zijn de bijwerkingen van de covidvaccins anekdotisch? De meldingscijfers van het Belgische FAGG spraken van 2021 tot 2022 over 1 zeer ernstige bijwerking per 9.300 gezette vaccins, de Europese database voor België over 1 ernstige per 1.700 gezette vaccins. Voor de duidelijkheid: het gaat hier niet om een stijve arm na een spuitje.

‘Dat zijn meldingen. Die tonen geen causaliteit aan. Studies tonen aan dat er nevenwerkingen zijn, maar dat de voordelen nog altijd opwegen tegen de nadelen. Mochten wij daarvan niet overtuigd zijn, dan zetten wij een vaccincampagne gewoonweg stop.’

‘Ik werk in dienst van de volksgezondheid, mijn doelstelling is om de bevolking gezond te houden. En dat doen we op basis van data. Ik verzeker u: de wetenschapper die met degelijke methoden kan aantonen dat er iets mis is met onze opvattingen rond vaccins, die zal niet aarzelen dat te doen. Want dat wordt de publicatie van de eeuw.’

Ik heb zelf mensen gesproken die ernstige vaccinschade hebben meegemaakt. Er is helemaal geen aandacht voor hen…

‘Meldingen van bijwerkingen moeten goed onderzocht worden, want het is belangrijk dat we goed zicht hebben op de werkelijke bijwerkingen.’

‘Nu, net omdat de vaccins medisch goed werken, zijn er ook bijwerkingen bij sommige mensen. De balans tussen die twee moet duidelijk in het voordeel van de medische werking zijn. Maar ik hou vast aan de grote studies die stellen dat bijwerkingen erg zeldzaam zijn.’

‘Dat wil niet zeggen dat bijwerkingen niet bestaan. Wie anders beweert, die dwaalt. Het verhaal van mensen die bijwerkingen hebben gehad, is op zich schrijnend genoeg.’