Strijd om de ‘Europese Rijksgedachte’

In het jongste nummer van de ADVN-Mededelingen besteedde Tom Cobbaert aandacht aan de figuur van Frans de Hoon en de Europese Rijksgedachte, in de versie die door de SS werd gepropageerd. Over het ‘Reich’ en wat de nationaalsocialisten (NS) daaronder verstonden, is al heel wat inkt gevloeid, en toch blijft het beeld wazig. Wat was de relatie van ‘hun’ Reich met het volk, de natie, de staat?

Was het Reich soms de voortzetting van wat Otto von Bismarck in 1871 boven de doopvont had gehouden? Daartegen spreekt het feit dat Adolf Hitler in 1939 het gebruik van de term ‘Drittes Reich’ als ongewenst verklaarde. Het rangtelwoord veronderstelde dat er wel eens een vierde Reich zou kunnen volgen. Dat strookte niet met de ambitie om er minstens voor duizend jaar te zijn. Dus heette het territorium waarover Hitler en de zijnen heersten  ‘Großdeutsches Reich’. Een staat in de klassiek-burgerlijke zin van het woord was dat Rijk niet meer: het was een Führerstaat waar een aantal NS-wetten de ‘grondwet’ vormde. Een natiestaat waarbij volk en staat samenvallen was het evenmin, gelet op zijn streven naar een Europese ‘grootruimte onder Duitse leiding’.

Bijeengesprokkeld

Een historicus die ten tijde van de opkomst van het nationaalsocialisme grondig nadacht over de essentie van het Reich was Christoph Steding. De bekende Duitse filosoof Peter Sloterdijk noemde hem ‘de enige begaafde NS-theoreticus’. Maar wat was er zo nationaalsocialistisch (NS) aan Steding? Hij stierf – nog geen 35 jaar jong – op 8 januari 1938, nog vooraleer Hitler met zijn expansiepolitiek van wal was gestoken.

De gedachten die hij had neergepend, werden na zijn dood bijeengesprokkeld en uitgegeven onder de titel Das Reich und die Krankheit der europäischen Kultur (1938). De man die daarvoor had gezorgd, was Walter Frank, directeur van het in 1935 opgerichte ‘Reichsinstitut für Geschichte des neuen Deutschlands’. Volgens de historicus Helmut Heiber heeft Frank het manuscript overgoten met een dikke NS-saus om het aan de machthebbers te kunnen opdissen.

ADVN

Zeldzame foto van Christoph Steding

Speelbal

Wat was nu de ‘Krankheit’ waaraan de Europese cultuur in de ogen van Steding leed? De Vrede van Westfalen (1648) had Duitsland als geografisch centrum van Europa tot een machteloos samenraapsel van talloze kleine staatjes herleid. Daardoor werd dit zwakke Rijk een speelbal van buitenlandse machten zoals Frankrijk onder Louis XIV en Napoleon. De staatsrechtgeleerde Carl Schmitt omschreef in 1939 in een recensie de ‘ziekte’ als ‘der reichsfeindliche Geist der Neutralisierung und Entpolitisierung’.

Kleine landen als Nederland, Zwitserland en de Scandinavische bedienden zich van de neutraliteit en de ‘depolitisering’ om te stellen dat cultuur en geleerdheid belangrijker zouden zijn dan de ‘politiek’ die net nodig was om een machtig Reich tot stand te kunnen brengen en te behouden. Friedrich Nietzsche bijvoorbeeld vreesde dat zich met Bismarck de ‘Exstirpation [verdelging] des deutschen Geistes zugunsten des “deutschen Reiches”’ zou voltrekken.

Verboden

Steding ging dus wel een eindje mee met de nationaalsocialisten in het streven naar een sterk Duitsland, maar kantte zich voor de rest tegen hun ‘völkisches’ denken in termen van ras en ‘bloed’. Met de Rijksgedachte op basis van een ‘organische bloedgemeenschap’ had de vroeg gestorven Steding dus niet veel gemeen. NS-ideoloog Alfred Rosenberg bijvoorbeeld verbood de vermelding van zijn boek in de pers. Het beeld dat Steding er over het Rijk op nahield, paste niet in het nationaalsocialistische plaatje.