In verschillende Europese landen laten rechters zich steeds vaker gebruiken door actievoerders en minderheden om politieke beslissingen af te dwingen waar noch het parlement, noch een meerderheid van het volk achterstaat.

Drie mensenrechtenorganisaties vroegen de Nederlandse rechter afgelopen november om een verbod op het exporteren van straaljageronderdelen naar Israël. Die worden geleverd uit een Amerikaans depot op de vliegbasis Woensdrecht. Argumentatie was dat Israël die straaljagers gebruikt om oorlogsmisdaden te plegen in Gaza. Dat zou betekenen dat Nederland met de levering het oorlogsrecht zou schenden. De rechtbank in eerste aanleg gaf de eisers geen gelijk, in beroep deed het hof dat wel, begin februari. Waarop de staat de export staakte, maar wel in cassatie ging.

Niet bewezen

Oorlogsmisdaden in Gaza zijn niet bewezen, maar worden gesuggereerd door terroristenorganisatie Hamas: tienduizenden vrouwen en kinderen zouden zijn gesneuveld, en nauwelijks terroristen of überhaupt mannen. Israël zegt juist alles in het werk te stellen om burgerslachtoffers te vermijden. Het zou kunnen dat de eerste rechter andere politieke overtuigingen heeft dan de rechters van het hof. Maar rechters horen wel die overtuiging buiten beeld te houden. Al bij al is de komende uitspraak in cassatie van de Hoge Raad dus iets om naar uit te kijken.

De uitspraak van de Raad in 2019 in de fameuze Urgenda-zaak, al in 2015 aangespannen tegen de staat door ad hoc-milieuorganisatie Urgenda, doet helaas het ergste vrezen. Urgenda eiste op grond van internationale milieuverdragen dat de staat binnen afzienbare tijd voor 40% reductie van CO2-uitstoot moest zorgen. Ze kreeg tot aan de Hoge Raad gelijk, al maakte die er wel 25% van.

Zware kritiek

Het arrest van de Hoge Raad werd door staatsrechtsgeleerden zwaar bekritiseerd: het opleggen van CO2-reductie is in feite een bevel tot wetgeving. Waarmee de rechter zich boven de wetgever stelt. Andere juristen achten dit juist een ‘onvermijdelijke en prijzenswaardige vernieuwing van het constitutionalisme’.

Maar het gaat kennelijk om een algemene internationale tendens. In België eiste de VZW Klimaatzaak zelfs 65% reductie, ondanks onmiskenbaar zware economische gevolgen. Een saillant detail is dat Belgische actiegroepen schijnen te weten dat het beter procederen is tegen de staat bij Franstalige rechtbanken dan bij Vlaamse…

Politiek activisme

Ook in Frankrijk groeit het gevoel dat de democratie wordt uitgehold door politiek activisme van rechters. Dit jaar werd de in het parlement uiterst moeizaam tot stand gekomen immigratiewet van president Macron deels afgeschoten door de Constitutionele Raad. Weliswaar geen gerechtshof, maar de leden worden wel rechters genoemd. Volgens een oud-secretaris generaal van deze Raad lagen hieraan geen juridische argumenten ten grondslag, maar een politieke stellingname. Tegen een grote meerderheid van het publiek in.

Er is inmiddels ook stennis rond de Franse Raad van State, de Conseil d’État. Het hoogste administratieve hof, tevens juridisch raadgever van de regering, gaf half februari mediawaakhond Arcom de opdracht te onderzoeken of de populaire private televisiezender CNews zijn zendvergunning moet inleveren. De zender, eigendom van Vincent Bolloré, een door de progressieve elite verachte conservatief-katholieke zakenman, zou extreemrechts te veel ruimte geven en niet voldoen aan het wettelijk voorgeschreven pluralisme. De zaak was aangespannen door de ngo ‘Reporters sans Frontières’. Eén blik op hun site voldoet om te weten uit welke linksmilitante hoek daar de wind waait.

Het ging ze vooral om de bekende politicus Eric Zemmour, die vanaf 2019 vrijwel dagelijks optrad als commentator op CNews, maar daar inmiddels alweer weg is. Hij sprak zich geregeld uit tegen ongelimiteerde immigratie en trok bijna één miljoen kijkers. Zemmour werd tweemaal tot geldboetes veroordeeld voor wat hij op de zender had gezegd.

Tendens in Europa

In Engeland speelt een soortgelijk geval. De mediawaakhond daar, Ofcom, voert strijd tegen de nieuwe zender GB-News, die qua kijkcijfers de BBC soms voorbijstreeft. De laatste steen des aanstoots is een periodiek publieksdebat met premier Rishi Sunak, waarover vijfhonderd klachten zouden zijn ontvangen. Er zou geen ‘tegengeluid’ te horen zijn geweest. Dat veel politici van oppositiepartijen de zender boycotten is Ofcom en de klagers misschien ontgaan.

Het is dus een tendens: in veel Europese landen hebben rechters almaar meer het laatste woord. Niet de regering of het parlement. Er is geen beroep mogelijk, behalve bij internationale hoven die vaak ook uitblinken in politiek activisme… Socioloog Mark Elchardus spreekt over juridische suprematie. Hij pleit voor een ‘volksberoep’, waarbij het parlement kan beslissen een uitspraak van de rechter niet te volgen als een vooraf vastgestelde ruime meerderheid daar tegen is.

Toch lijkt het doeltreffender zaken over beleidskwesties te laten waar ze horen: in de politiek. En in die zaken aan de Codex Justinianus vast te houden, een juridisch manuscript uit het Byzantium van de zesde eeuw: Eius est interpretari legem cujus est condere, het interpreteren van de wet is aan degene die hem heeft gemaakt.

actievoerders

Het cordon tegen andere meningen

Op weg naar een juristocratie?

Wokeland: hoe een radicale voorhoede vat kreeg op de samenleving