Op 9 april riep Amerikaans president Joe Biden een commissie in het leven die de werking van het federaal Hooggerechtshof (het Supreme Court) onder de loep moet nemen. De commissie zal zich onder meer buigen over de ambtsduur en het personeelsverloop van de rechters in het Hof, het aantal leden en de omvang van het Hof, en de regels en praktijken voor de selectie van zaken, aldus het Witte Huis in een verklaring.

Federalisme

Op het eerste gezicht een aankondiging van onschuldig onderzoek. De organisatie en de werking van de rechterlijke orde, met aan de top van de piramide het Hooggerechtshof, zijn uiteraard niet immuun voor kritiek en verbetering. Een grondige evaluatie ervan zou eventuele problemen aan het licht kunnen brengen. Maar wie de Amerikaanse politiek de voorbije vijf jaar volgde, weet dat de motieven van de regering-Biden meer met politieke power play en revanchisme te maken hebben dan met haar bekommernis om het goed functioneren van de derde staatsmacht.

Het Supreme Court is een uitermate machtig instituut in het Amerikaans grondwettelijk bestel. In essentie centraliseert zij de taken en bevoegdheden die in België aan drie verschillende rechtscolleges toekomen: het Hof van Cassatie, de Raad van State en het Grondwettelijk Hof. Het federaal Hooggerechtshof interpreteert federale regelgeving, inclusief presidentiële decreten, past ze toe en controleert ze op haar (grond)wettigheid. Het Hooggerechtshof is niet enkel ‘federaal’ omdat zijn uitspraken rechtskracht hebben over het gehele grondgebied van de federale staat, maar ook omdat het in principe over uitsluitend federale materie uitspraak doet. Iedere Amerikaanse staat (state) heeft immers ook haar eigen rechtbanken die uitspraak doen over de interpretatie en toepassing van statelijke wetgeving en de statelijke grondwet.

Roe v. Wade

Daarin verschilt de Amerikaanse federatie van haar Belgische tegenhanger. In ons land spreken de Belgische (federale) rechtbanken en hoven zich eveneens uit over deelstatelijke decreten, ordonnanties en regeringsbesluiten. Zo zijn er geen ‘Vlaamse rechtbanken’ (op enkele verloren gelopen administratieve rechtscolleges na dan). Dit onderscheid moet evenwel enigszins genuanceerd worden: de federale rechterlijke macht in de VS heeft immers de neiging om in statelijke wetgeving een federaal belang te lezen. Dat leidt er bijvoorbeeld toe dat twee sociaal-ethische rechten in de Verenigde Staten niet door wetgeving maar door rechterlijke uitspraken beschermd worden.

In Obergefell v. Hodges (2015) besloot een scherp verdeeld Hooggerechtshof (5-4) dat statelijke wetgeving die het huwelijk als een unie tussen man en vrouw definieerde in strijd was met de federale grondwet. Als gevolg diende iedere staat van de Unie zijn wetgeving aan te passen en het (burgerlijk) huwelijk tussen personen van hetzelfde geslacht toe te staan. Meer dan vier decennia eerder besloot een eensgezinder (7-2) Hof in Roe v. Wade (1973) dat een (bijna) totale ban van verschillende staten op abortusprocedures eveneens niet door de beugel kon. Abortus is daarom toegelaten in iedere staat – van het liberale Californië tot het conservatieve Alabama.

Abortus en privacy

Beide beslissingen worden zowel vanuit een ‘scheiding der machten’-standpunt als om inhoudelijke redenen bekritiseerd door conservatief Amerika. Maar de intensiteit van de kritiek op Obergefell v. Hodges verbleekt bij de passie waarmee Roe v. Wade onder vuur wordt genomen. Roe v. Wade is dan ook inderdaad het schoolvoorbeeld van rechterlijk activisme waarvan de juridische argumentatie met haken en ogen aan elkaar hangt.

De Amerikaanse grondwet waarborgt geen ‘recht op zwangerschapsbeëindiging’. Daarom moest het Hooggerechtshof – dat duidelijk reeds besloten had wat de uitkomst zou zijn, maar enkel nog naar een redenering zocht – dit recht uit een ander grondwettelijk recht weten af te leiden. Het koos voor het recht op privacy. Dat is an sich al een bedenkelijke gedachtegang, maar het wordt nog dubieuzer wanneer men weet dat ook het recht op privacy niet door de Amerikaanse grondwet gegarandeerd wordt. Dat recht wordt op zijn beurt weer afgeleid uit het recht op een eerlijk proces. Begrijpe wie begrijpen kan.

Laboratoria

De Amerikaans opperrechter Louis Brandeis (1916-1939) noemde iedere staat binnen de federale republiek een ‘laboratorium van de democratie’. Daarmee bedoelde Brandeis dat de bevolking van iedere staat haar eigen weg kan uitstippelen, zonder inspraak van of impact op de overige staten. Door de interventie van de federale overheid, in casu het federaal Hooggerechtshof, wordt deze visie op Amerikaans zelfbestuur echter meer en meer verlaten ten voordele van een eenheidsworst-model: wat in New York kan, moet ook in Texas mogelijk zijn.

Wat de abortuskwestie betreft, leidt dit tot heel wat ontevredenheid van de conservatieve staten van de Unie. Want – en dit is een nuance die al te vaak vergeten wordt – de inwoners van deze staten bepleiten immers niet de criminalisering van abortusprocedures op het volledige Amerikaanse vasteland. Zij vragen enkel dat zij in hun eigen staten zelf kunnen bepalen of abortus als een eenvoudige medische procedure of als kindermoord (of ergens tussenin) moet worden behandeld.

Donald Trump

Daarom proberen conservatieve politici en activisten al jarenlang juristen met een afkeer voor het rechterlijk activisme van de voorbije decennia als rechter te installeren. Dit in de hoop dat deze rechters, wanneer de gelegenheid zich voordoet, beslissingen zullen nemen die de Roe v. Wade-rechtspraak op de helling zetten. Anno 2021 bestaat het Hooggerechtshof uit een meerderheid van opperrechters die, omwille van hun algemene, juridische filosofie of uitspraken uit het verleden Roe v. Wade, althans in theorie, wel eens het nekschot zouden kunnen geven.

Daar kan conservatief Amerika één man voor bedanken: Donald Trump. Ondanks zijn betrekkelijk korte regeerperiode wist de oud-president maar liefst drie van de negen opperrechters van het huidige Hof te benoemen nadat hun voorgangers waren overleden of op pensioen gingen. En wat belangrijk is: in twee van de drie gevallen volgden zij rechters op die de Roe v. Wade-rechtspraak genegen waren. Op dit moment werden zes van de negen opperrechters benoemd door een Republikeinse president. Van vijf van hen – en dus een krappe meerderheid van het Hof – verwacht men dat zij een werkelijk gevaar vormen voor het recht op abortus in de Verenigde Staten.

Overturning

En zo zijn we, na een lange maar belangrijke omweg, aanbeland bij de werkelijke reden voor de presidentiële commissie van Joe Biden. Donald Trumps opvolger, aangedreven door zijn progressieve entourage, vreest immers dat bepaalde rechtspraak waarmee de Democratische Partij in het verleden bijzonder in haar nopjes was, binnenkort naar de prullenmand wordt verwezen door een Hooggerechtshof dat minder losse interpretatieregels voorstaat. Een Hof dat indien het de kans krijgt een einde zal maken aan de door de federale overheid opgelegde legalisering van abortus.

Sommige Amerikaanse staten, zoals Alabama, nemen daarom met opzet abortuswetgeving aan die strijdig is met de Roe v. Wade-beslissing uit 1973 (en met haar belangrijkste opvolger, Casey v. Planned Parenthood uit 1992). Op die manier proberen zij een grondwetscontrole door het Hooggerechtshof uit te lokken. Tijdens deze controle zou het Hooggerechtshof met zijn ‘conservatievere’ samenstelling vervolgens terug kunnen komen op zijn eerdere rechtspraak en de beslissingsmacht opnieuw overhevelen naar de individuele staten. Voor vrouwen in New York en Californië zou er weinig veranderen: de lokale Democratische wetgever zou de bestaande abortusmogelijkheden immers niet inperken. Maar in staten met Republikeins bestuur die op dit moment door het Hooggerechtshof gedwongen worden abortus toe te staan, zou zo’n overturning van Roe v. Wade wel eens verregaande gevolgen kunnen hebben.

13? 15? 17?

Door Democraten wordt wel eens (eufemistisch) geopperd dat het toevoegen van een onbepaald aantal ‘progressieve’ rechters de ‘ideologische balans’ van het Hof zou herstellen. Ook wijzen ze op het feit dat het aantal rechters niet door de grondwet wordt vastgelegd, waardoor deze materie aan het federaal parlement (het Congres) en de president wordt overgelaten. Wat dat laatste betreft wordt doorgaans handig weggelaten dat het huidige aantal, namelijk negen, al meer dan 150 jaar, en zowel onder Republikeins als Democratisch bestuur, ongewijzigd bleef. Daarnaast waren de 19de-eeuwse aanpassingen mee ingegeven door de uitbreiding van de Amerikaanse republiek door de opname van nieuwe staten, een argument dat sinds de introductie van Hawaï in 1959 niet meer speelt.

Neen, wat Joe Biden doet is de door beide partijen aanvaarde spelregels tijdens het spel aanpassen omdat zijn team aan de winnende hand is. Ondertussen wijzen Republikeinen hun Democratische collega’s er alvast fijntjes op dat indien zij overgaan tot het installeren van een resem nieuwe, progressieve rechters, niets de Grand Old Party ervan weerhoudt om net hetzelfde te doen eens zij opnieuw het Congres en het Witte Huis controleert.

Hopelijk is de oprichting van deze presidentiële commissie louter een manier voor de president om zijn linkerflank te sussen. Want indien de commissie de uitbreiding van het Hof adviseert en Biden ingaat op dit advies, dan is het hek volledig van de dam en is binnen enkele jaren de politisering van de rechterlijke macht in de Verenigde Staten compleet.

rechterlijk activisme

Advocaat Rob Valkeneers: ‘Rechters worden machtiger, maar of ze té activistisch zijn is moeilijk te bepalen’

Joe Biden zet Hooggerechtshof onder druk