Advocaat Rob Valkeneers: ‘Rechters worden machtiger, maar of ze té activistisch zijn is moeilijk te bepalen’

Advocaat Rob Valkeneers onderzocht voor de juridische website Jubel of we vandaag al dan niet worden geregeerd door rechters, want de mainstream media durven dat al eens te suggereren. Die vraag blijkt echter niet zo gemakkelijk te beantwoorden.

Centraal in uw stuk stond het begrip ‘gouvernement des juges’, oftewel het ‘regeren door rechters’. Waar komt het vandaan, en wat betekent het?

‘Gouvernement des juges is een vrij jong begrip, dat komt uit een boek van Edouard Lambert in 1921 die de term in Frankrijk populariseerde. Het betekent eigenlijk dat de rechterlijke macht buiten haar opdracht treedt en zich begeeft op het terrein van de andere machten (daarmee wordt verwezen naar de scheiding der machten van Montesquieu, red.), en dus iets doet wat ze eigenlijk niet zou mogen doen. De connotatie van een gouvernement des juges is veelal negatief, hoewel er recent stemmen op gaan die stellen dat rechterlijk activisme in sommige situaties net goed is.’

‘De term zelf is dus ongeveer honderd jaar oud, maar het fenomeen van rechterlijk activisme is nog veel ouder. Daarvoor moeten we terug naar het Ancien Régime in Frankrijk. Toen streden de koning en de magistraten onderling om de macht, en rechters gebruikten hun bevoegdheden oneigenlijk om bepaalde koninklijke rechtsregels die nadelig waren voor de adel en de clerus tegen te houden. Het fenomeen van een gouvernement des juges is dus al oud.’

Evenwicht

Kritiek op het rechterlijk activisme kwam in het verleden al vanuit linkse én rechtse hoek. Welke argumenten haalden tegenstanders aan?

‘De kritiek is volgens mij inhoudelijk dezelfde: een rechter moet zijn rol op een correcte manier vervullen. Daarbij mag hij niets doen wat het evenwicht tussen de machten (de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, red.) verstoort. Wanneer een rechter een beslissing neemt die sterk ingaat tegen het beleid — of dat nu de linker- of rechterkant van het politieke spectrum is, doet er niet toe — zal er altijd wel kritiek volgen.’

‘Denk bijvoorbeeld aan de kritiek die er in de Verenigde Staten kwam vanuit linkse hoek, nadat de Supreme Court (het Hooggerechtshof, red.) in zijn beroemde Lochner-zaak (1905) oordeelde dat de beleidsmakers de arbeidsduur van bakkers niet mochten beperken, omdat dat in strijd was met de bescherming van het eigendomsrecht en de contractuele vrijheid. Het was toen veelal de rechterzijde die veel belang hechtte aan de bescherming van deze fundamentele rechten, door een sterke rechterlijke macht. Honderd jaar later lijkt de situatie gekeerd, en worden magistraten steeds vaker als “progressief” beschouwd of voorgesteld.’

Wanneer gaat een rechter te ver met zijn beslissingen, en is er sprake van een conflict tussen de verschillende staatsmachten?

‘Het is vandaag erg moeilijk om objectief vast te stellen wanneer een rechter écht te ver gaat, juist omdat de rechter een heel ruime wettelijke opdracht heeft. Hij moet ook desgevallend nagaan of de andere machten de rechtsregels naleven. De rechters hebben daarbij een grote interpretatievrijheid. Bovendien hebben zij als groep ook de bevoegdheid om te beoordelen of de regels zelf geldig zijn.’

‘In de achttiende eeuw, vlak na de Franse Revolutie, was dat anders. De revolutionairen vonden dat een rechter enkel en alleen als taak had om de wet op een correcte manier toe te passen. Er mocht niet worden geïnterpreteerd of uitgelegd door magistraten. Deden zij dat toch, dan gingen zij hun boekje te buiten, en bijgevolg was er toen sprake van een strikte “scheiding der machten”.’

‘Dat systeem was echter niet houdbaar op lange termijn, onder meer omdat een wetgever bij het uitvaardigen van elke norm niet elke mogelijke probleemsituatie in de praktijk kan voorspellen. Nu heeft de rechter niet langer als taak om “de wet toe te passen”, maar om “recht te spreken”. Vaak moet hij zich daarvoor beroepen op veel meer dan een wettekst alleen. Denk bijvoorbeeld aan de talloze supra- en internationale regels waar hij rekening mee moet houden. Die zijn daarbovenop regelmatig slechts vaag geformuleerd, waardoor de magistraat zelf een uitleg of interpretatie moet bieden.’

Revolutie

Valt er nog iets te leren uit het strenge verleden van de Franse revolutionairen?

‘Het heeft volgens mij weinig zin om voor de terugkeer naar het Franse regime van een strikte scheiding der machten te pleiten. Wel denk ik dat het misschien verstandig zou zijn om meer academische interesse in het evenwicht tussen die machten te tonen, en eventuele pijnpunten bloot te leggen. Op die manier kunnen beleidsmakers verbeteringen van het systeem doorvoeren.’

‘Na de Tweede Wereldoorlog was duidelijk geworden dat er in het verleden veel te veel vertrouwen werd gesteld in de uitvoerende en wetgevende macht, en dat een grotere rechterlijke controle noodzakelijk was. Een groter vertrouwen, en geen wantrouwen, in de rechterlijke macht was dus aangewezen’, schrijft u in uw bijdrage. Waar gingen de wetgevende en uitvoerende macht concreet de mist in?

‘Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden tal van naziwetten gestemd in een democratisch verkozen Duits parlement. Die waren echter in strijd met de fundamentele rechten en vrijheden van de mens. Na de oorlog besefte men dat er correcties moesten komen op het democratisch proces in het parlement, waarin bepaalde minderheidsgroepen niet werden vertegenwoordigd. Daarom werd bijvoorbeeld het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens in het leven geroepen, waardoor de bevoegdheid om te beslissen over een aantal fundamentele rechten en vrijheden aan nationale parlementen werd onttrokken. Ook werd de bevoegdheid aan onafhankelijke en onpartijdige rechters gegeven om over die rechten en vrijheden te waken.’

Machtsverschuiving

Is er vandaag sprake van een machtsverschuiving naar de rechterlijke kant toe?

‘Dat zeker. De rechterlijke macht moet vaak controleren of wetten in strijd zijn met hogere normen, die zelf regelmatig op een open en vage manier zijn geformuleerd. Daardoor beschikken rechters over controlebevoegdheden die ze eerder niet hadden. Of magistraten echter té activistisch zijn, vind ik erg moeilijk om te stellen.’

‘Er is volgens mij in België weinig empirisch onderzoek uitgevoerd naar dat onderwerp. Bovendien is het moeilijk om op objectieve gronden vast te stellen wanneer er werkelijk sprake is van rechterlijk activisme: wat de ene beschouwt als onaanvaardbaar rechterlijk activisme, is voor de andere een normale toepassing van het recht. Daarbovenop is het zo dat een democratisch verkozen parlement zélf koos om een Grondwettelijk Hof op te richten, dat over de bevoegdheid beschikt om wetten, decreten en ordonnanties aan hogere normen te toetsen. Bijgevolg beschikt dat Hof dus ook over democratische legitimiteit. Vergeet ook niet dat rechters ten slotte vandaag niet langer bevoegdheden zomaar kunnen misbruiken, zoals in het Ancien Régime wel eens het geval was.’

Vanaf wanneer wordt rechterlijk activisme problematisch?

‘Het is erg moeilijk om die vraag in abstracto te beantwoorden. We moeten altijd streven naar een soort evenwicht: de fundamentele rechten en vrijheden van burgers beschermen, maar ook zorgen dat degelijk beleid mogelijk blijft. De zoektocht naar een evenwichtig systeem waarin het beleid niet op ongeoorloofde wijze wordt gebruuskeerd en de rechten en vrijheden worden gerespecteerd, is cruciaal.’