Valt Zweden morgen voor uiterst rechts?

Zweden gaat morgen naar de stembus. Zullen de Zweden de verleidingen van de eurosceptische rechtse ZwedenDemocraten weerstaan, of niet?

Het euroscepticisme heeft de wind in de zeilen. Italië daagt de EU openlijk uit. Minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini heeft na het gesjacher met een schip dat 170 bootvluchtelingen aan de wal wou brengen gedreigd om 20 miljard euro in te houden dat bedoeld was voor Europa. Salvini is ook de leider van de rechtnationalistische Lega. Oostenrijk is ook al zo’n koele minnaar, nu kanselier Sebastian Kurz van de conservatieve ÖVP in zee is gegaan met de Vrijheidspartij (FPÖ) en meteen de grenzen heeft afgesloten voor migranten. De vier Visegradlanden (Polen, Tsjechië, Hongarije, Slowakije) zijn sinds de financiële crisis al langer een doorn in het oog van Brussel, vanwege hun onwil mee te stappen in het spreidingsplan voor asielzoekers en  de afspraken van Dublin. De volgende dominosteen dreigt Scandinavië te worden.

Denemarken , Finland en Noorwegen

In Denemarken levert de Volkspartij gedoogsteun aan de conservatief-liberale regering van Lars Løkke Rasmussen. De Volkspartij van Kristian Thulesen-Dahl maakte bij de verkiezingen in 2015 een enorme sprong van 22 naar 37 zetels, en werd meteen de grootste. In Noorwegen – weliswaar geen lid van de EU maar wel economisch en politiek nauw verbonden – won de rechtse coalitie vorig jaar de verkiezingen. Erna Solberg van Høyre(‘Rechts’) bleef eerste minister, ze ging door met de libertaire rechtsnationalisten van de Framstegspartiet, de ‘Vooruitgangspartij’ die bijzonder eurosceptisch is. En tegen inwijking.

Finland was al voorgegaan in 2015, met een klinkende zege voor de Centrumpartij van Juha Sipilä, die een regering vormde met de anti-Europese populisten van de Finse Partij (voorheen De Ware Finnen). Ondanks een splitsing in die partij vorig jaar (17 parlementsleden vonden de regering te gematigd en sloten zich als radicaal rechtsen bij de oppositie aan) blijft de conservatieve agenda gehandhaafd.

ZwedenDemocraten

Op 9 september gaat Zweden naar de stembus. Uiterst rechts heeft daar de agenda gezet, en dat dreigt zuur uit te vallen voor de huidige linkse regering. De sociaaldemocraten van Stefan Löfven hebben een erg hobbelig parcours achter de rug. Ze zijn er niet hun geslaagd hun thema’s van sociale zekerheid en Europese controle op oneerlijke concurrentie tot inzet van de stembusgang te maken. Dat heeft met drie factoren te maken: de aarzelende regeringsvorming in 2014, en het minderheidskabinet; de toenemende spanning met Rusland; en de migratiecrisis, wat de Sverigedemocraterna(SD) van Per Jimmie Åkesson opstuwt naar een sleutelrol.

Deze uiterst rechtse, eurosceptische anti-immigratiepartij heeft de verkiezingscampagne gekoloniseerd. Åkesson gebruikt het gekende riedeltje. De toestroom van vluchtelingen en asielzoekers slaat de sociale bijstand lek, de openbare diensten worden overspoeld, de vrijgevigheid van de Zweden keert zich tegen hun eigen welzijn en welvaart. Onder druk van de ZwedenDemocraten heeft de regering Löfven al verschillende beperkende maatregelen moeten slikken. Er zijn wetten gekomen om de instroom in te dijken, om de verblijfsperiode te beperken, om gezinshereniging moeilijker te maken.

Åkesson gaat verder. Hij wil geen nieuwe inwijkelingen meer, en een snel-terugkeerbeleid voor wie niet erkend wordt. ‘We hebben ons domweg laten doen door Duitsland’, zegt hij. Bij de grote vluchtelingencrisis in 2015 nam Zweden met open armen 163.000 mensen op. Tegelijk heeft  Åkessons partij zich ingedekt: in 2012 schreef ze in haar statuten in dat elk racisme verboden werd. Sindsdien zijn ettelijke leden uit de partij gezet of gestapt.

De peilingen geven De ZwedenDemocraten gelijk. In augustus bleek uit een bevraging van Novus dat 47% van de bevolking hun migratiepolitiek voluit steunt, geen enkele partij deed beter. Ook hun plannen voor de gezondheidszorg en voor recht en orde hangen bovenaan de hitlijst. Haalde de partij in 2014 nog 12% van de stemmen en won ze 29 zetels bij in de Rijksdag, dan stond ze op 4 september nu op 17,1% in de peiling van SIPO, op 19,2% in die van SKOP.

Onbehagen

Want alles draait om migratie en hoe er mee om te gaan. En dat gevoel van onbehaaglijkheid wordt nog versterkt door de problemen van veiligheid en de politieke instabiliteit. Eerst dat laatste. Zweden heeft een minderheidsregering van sociaaldemocraten en groenen, 138 zetels op 349. Toen de regering moeizaam gevormd was in 2014, kreeg de ze de begroting niet goedgekeurd. Alleen toen de SD steun gaf aan de alternatieve begroting die de oppositie had opgesteld, vielen de schellen van de ogen bij centrumrechts. Ook zij wilden geen nieuwe verkiezingen. Na onderhandelingen met Löfven kreeg hij toch het vertrouwen in maart 2015. Maar het bleef al die tijd een hachelijke toestand; een zwakke regering met weinig manoeuvreerruimte. En dus trachtte Löfven als tegenhanger voor de toegevingen die hij moest doen op het vlak van migratie de sociale agenda aan te kaarten.

In december vorig jaar wou hij met de Europese Commissie de (vrijwel onbestaande) sociale pijler een opfrisbeurt geven. Jean-Claude Juncker reisde in november af naar Gotenburg, maar van de goede voornemens is vooralsnog weinig tot niets in huis gekomen, mede omdat het Europees bedrijfsleven en zijn lobby’s in de instellingen niets moest weten van Löfvens kruistocht tegen delocalisering.

Löfven had zijn strategie voor werkzekerheid ingebed in het ruimere pakket van ‘trygghet’, bescherming, beschutting – want dat gold ook voor het toenemende geweld in Zweden en voor de dreiging van buitenaf. De wilde brandstichtingen door jongeren in Gotenburg, Falkenberg en Trollhättan eerder dit jaar wezen al op een onvrede, die wijst op verveling, werkloosheid, apathie, en vreemdelingenhaat. De verzorgingsstaat heeft afgedaan, wie de romans van Stieg Larsson of Jens Lapidus leest herkent de groei van een verloren generatie rond de grootsteden, vooral Stockholm.

Nieuwe Koude Oorlog

Maar veiligheid is ook in geding door de nieuwe Koude Oorlog. Waar tien jaar geleden nog 44% van de Zweden tegen het opgeven van de neutraliteit was – lees: tegen aansluiting bij de NAVO – in de wetenschap dat Zweden buiten twee wereldoorlogen kon blijven, en al 200 jaar geen oorlog meer heeft meegemaakt, zijn de kansen gekeerd. De cijfers: van 19% in 2007 in het prokamp naar 43%, de tegenstanders blijven steken op 37%.

De omslag kwam er nadat de zogenaamde Alliantie – dat zijn vier centrumrechtse partijen die nu de macht willen heroveren, die Fredrik Seinfeld van de Moderaterna bij de vorige verkiezingen verloor – zich eensgezind uitsprak voor lidmaatschap van de NAVO. Christendemocraten en de Centrumpartij waren tot dan toe voor blijvende neutraliteit gebleven.

Zo ver is het nog niet, maar Zweden heeft inmiddels wel opnieuw de dienstplicht ingevoerd, die afgeschaft was in 2010. Het budget voor het leger neemt elk jaar met 275 miljoen euro toe, zeker tot en met 2020. Er worden voor het eerst sinds lang troepen geïnstalleerd op Gotland in de Oostzee. Zweden neemt geregeld deel aan gemeenschappelijke oefeningen met de NAVO, bewaakt mee het luchtruim van de Baltische staten, werkte mee aan operaties in de Balkan en Afghanistan. Het is een kwestie van tijd, niet meer van keuze, voor de NAVO er een lid bijkrijgt.

Alleen: de SD blijven tegen uit nationalistische overwegingen; dat kan nog in het voordeel spelen van de centrumpartijen. Alleen valt af te wachten of er nieuwe Russische provocaties komen. De Säkerhetpolisen heeft net bekendgemaakt dat er pogingen ontdekt zijn om partijen en overheidsinstellingen te hacken. Er is ook onvrede over hoe de Russische pers van ‘chaos in Zweden’ spreekt, en betogingen en rellen opblaast. Dat is koren op de molen van onheilsprofeten die wijzen op de agressieve politiek van Moskou: de aanhechting van de Krim, de steun voor Oekraïense separatisten, de overmatige schendingen van het luchtruim, de ontdekking van een anonieme duikboot vlakbij Stockholm.

Laatste peilingen

De uitslag van de nieuwe verkiezingen zal bepalend zijn voor de richting die Zweden inslaat. De laatste peilingen van deze week geven centrumlinks 40,6% van de stemmen, centrumrechts 39,8%. De SD zou 17 tot 19% halen. Geen van beide blokken wil praten met Åkesson. Maar dat kan snel veranderen als de nood aan de man komt.