Vluchtelingencrisis splijt Duitsland

Hoe honderdduizenden vluchtelingen uit door oorlog en ellende geteisterde gebieden opvangen? Hoe hen leren omgaan met de waarden van een pluralistische en open samenleving? Zo luiden de kernvragen waarmee de vluchtelingencrisis Europa opzadelt. De eerste vraag is van praktische aard. Hoe slaagt de staat erin zo vele havelozen onderdak en levensmiddelen en eventueel werk te verschaffen? De tweede vraag raakt aan de ideologische grondslagen van ons samenlevingsmodel. Hoe slaagt de Europese Unie er als waardegemeenschap in mensen met een andere culturele achtergrond en met een andere levenskijk te integreren in haar lidstaten? Het discours van de politici in België draait vooral om de praktische noden die vervuld moeten worden. In Duitsland, dat sowieso het leeuwendeel van de vluchtelingen opvangt, gaat het daarenboven ook om het toekomstige gezicht van het eigen land. De ‘Willkommenskultur’ van bondskanselier Angela Merkel roept de vraag op of en hoe de vluchtelingencrisis Duitsland – en bij uitbreiding Europa – zal veranderen. Het is dus een discussie die ook ons aangaat, maar hier in de openbaarheid van de politieke arena nog niet wordt gevoerd, behalve dan in de krochten van de sociale media.

Aardig land

De controverse zet in Duitsland niet alleen links tegen rechts op, maar snijdt ook doorheen de christendemocratische familie die bestaat uit de CDU van bondskanselier Angela Merkel en haar Beierse zusterpartij CSU van Horst Seehofer. De deelstaat Beieren kreunt onder de last van de 100 000 vluchtelingen die er alleen al in september aangekomen zijn en elke dag stromen er nog duizenden toe. De massale toestroom wakkert niet alleen de vraag aan over hoe de opvang vorm moet krijgen, maar ook over hoe de omgang van de vluchtelingen en asielzoekers met de waarden van hun nieuwe heimat er zal uitzien. De Beierse minister-president Seehofer vreest voor een ‘grandioses Scheitern’ (grandioos falen) van Duitsland en Europa omdat er geen concept schuilgaat achter de aanpak van de vluchtelingencrisis. Bondskanselier Merkel zegt dan weer ‘dann ist das nicht mein Land’ als ze zich als Duitse zou moeten verontschuldigen omdat ze in noodsituaties ‘een vriendelijk gezicht’ toont. De Duitsers hebben een traditie in het nadenken over hoe hun land er zou moeten uitzien. Na de val van het Derde Rijk beseften ze dat ze moesten gaan voor ‘een Europees Duitsland in plaats van een Duits Europa.’ De schuldgevoelens omwille van de misdaden van de nationaalsocialisten maakten dat velen in de naoorlogse generaties zich schaamden over de eigen natie. Een weerklank ervan vinden we bijvoorbeeld in de banner ‘links – nicht deutsch’ van het socialistische dagblad Neues Deutschland. Vandaag de dag is Duitsland het machtigste land in Europa, maar zo wil het niet overkomen. De Duitse elites in politiek, economie en het intellectuele leven zijn als de dood voor het verwijt dat de Bondsrepubliek de Europese Unie (EU) zou domineren. Het deed hen dan ook deugd dat de wereld Duitsland plotseling een aardig land vond omdat Merkel genereus honderdduizenden vluchtelingen welkom heette.

Verdwijning

Analisten vragen zich af wat Merkel bezield heeft om met de zin ‘wir schaffen das’ Duitsland te veranderen in een magneet voor talloze ontredderde mensen uit ‘failed states’ in het Midden-Oosten, Centraal-Azië en Afrika. Gaat de vergelijking op met de DDR-functionaris Günter Schabowski die op 9 november 1989 tijdens een persconferentie over de inwerkingtreding van een nieuwe reisregeling voor DDR-burgers met de woorden ‘sofort, unverzüglich’ (dadelijk, onverwijld) de Muur deed vallen. Waren Schabowski noch Merkel zich bewust van de gevolgen die hun woorden zouden hebben? Die van Schabowski leidden uiteindelijk tot het verdwijnen van de DDR. Zullen die van Merkel op hun beurt de verdwijning van Duitsland in de hand werken? Bij heel wat delen van de bevolking leeft de vrees dat ‘wir schaffen das’ opgevat moet worden als ‘wir schaffen Deutschland ab’. Horst Seehofer vormt de spreekbuis van die vrees en van dat ongenoegen. Zijn partij, de CSU, heeft zich in haar waardenpatroon altijd al wat conservatiever opgesteld dan de CDU. Als regionale partij mag de CSU dan wel op de eerste plaats de belangen van de ‘Freistaat’ Beieren behartigen, ze is als het erop aankomt ook verdediger van een Duitsland dat ingebed is in een christelijk geïnspireerd Europa.

Tegenspraak

De strijd van Seehofer tegen Merkels ‘Willkommenskultur’ wordt dan ook gevoerd tegen de door conservatieven gevreesde ‘Nationsvergessenheit’, het opgeven van de eigen natie en identiteit. Seehofer vindt daarbij ook gehoor bij politici en leden van fractiepartner CDU. Meer dan 126 CDU-mandatarissen ondertekenden een ‘Brandbrief’ aan Merkel waarin ze erop wezen dat ‘de meerderheid van de vluchtelingen [stamt] uit landen waarvan de overheersende maatschappijbeelden duidelijk afwijken van onze Westerse waarden.’ Ze hebben het er in die brief ook over dat de mensen die hier in Europa aankomen nog zullen vertrouwd moeten gemaakt worden met de grote principes van de democratische rechtsstaat zoals vrijheid van mening, gelijkheid van man en vrouw en het vreedzaam naast elkaar bestaan van godsdiensten. Op een fractievergadering van CDU en CSU afgelopen dinsdag moest Merkel ook zware kritiek en tegenspraak doorstaan. CSU-politicus Hans-Peter Uhl zei zelfs dat de regering wel eens weggestemd zou kunnen worden. Hij moet recente enquêtes voor ogen hebben gehad die aantonen dat de CDU verliezen lijdt en de populariteit van Merkel daalt. Het moeilijkste moment in haar carrière maakte Merkel afgelopen week mee tijdens een debat voor ‘de basis’ in de Oost-Duitse deelstaat Saksen. In een woelige zaal eisten gewone partijleden de ‘onttroning’ van Merkel en riepen ze dat ze de zin ‘wir schaffen das’ niet meer kunnen horen.

Standvastig

Binnen de eigen regering stuiten de christendemocraten ook op kritiek van de SPD, hun sociaaldemocratische coalitiepartner, op de inrichting van transitzones aan de grens waar vluchtelingen zouden verblijven tot het duidelijk is of hun asielaanvraag wordt aanvaard. Minister van Justitie Heiko Maas (SPD) noemde ze zelfs ‘massakampen in niemandsland’. Is de positie van Merkel nu bedreigd zowel vanuit de CDU/CSU als vanuit de SPD? De kanselier doet wat een gehaaide politicus of politica in tijden van crisis moet doen: ze blijft rustig en standvastig. Er zijn ook geen politici te ontwaren die haar aan de top van de Duitse christendemocratie en aan het roer van het staatsschip zouden kunnen vervangen. Norbert Lammert (CDU), de voorzitter van de Bondsdag, wil de ’twee Duitslanden’ – dat van Merkel en van Seehofer – bijeenhouden. Uiteraard moeten de vluchtelingen zich aanpassen aan onze ‘Leitkultur’ als geheel van de waarden van een pluralistische maatschappij, zei hij, maar ook degenen onder de politici en burgers die zich bezorgder dan andere tonen over de crisis laten geen twijfel bestaan over ‘hun loyaliteit aan de bondskanselier’.

Wit voetje

Ook al heeft de Bondsdag donderdag een strengere asielwet gestemd waarmee de regering de onrust in de bevolking hoopt te temperen en schreeuwt de oppositie moord en brand, toch heeft Merkel zelf een wit voetje bij de Groenen. Konstantin von Notz (Grüne) betuigde Merkel zijn ‘respect’ voor haar houding in de vluchtelingencrisis. Dit opent bij komende Bondsdagverkiezingen vooruitzichten voor zwart-groen zoals het kleurenpalet van een coalitie van Duitse christendemocraten en Groenen heet en waarover in het verleden al werd gespeculeerd. Of de CSU zoiets zal willen meedragen, is nog de vraag. In zo een coalitie zullen de Beierse christendemocraten misschien niet willen meegaan, laat staan of ze in zo een Duitsland willen leven.

(Dit artikel verscheen eerder op www.knack.be)