Wat dacht men vierhonderd jaar geleden zoal?

Als iemand je vertelt dat hij The Anatomy of Melancholy van Robert Burton (°Leicestershire 1576 –✝Oxford 1640, maar je ziet ook andere data) heeft gelezen, dan ben je niet verplicht hem te geloven. Niet dat zo iemand dan meteen een leugenaar is, maar hij bedoelt wellicht dat hij, zoals iedereen die bij zijn verstand wil blijven, stukjes eruit heeft gelezen, hier en daar en met tussenpozen een aantal bladzijden.[1]

Zelfs voor Dr. Johnson viel de lectuur soms wat zwaar (het zijn drie dichtbedrukte delen, samen 1412 bladzijden, doorspekt met Latijn en Grieks), al lezen we bij diens biograaf Boswell: ‘Burton’s Anatomy of Melancholy, he said, was the only book that ever took him out of bed two hours sooner than he wished to rise.’[2]
[Burton’s Anatomy of Melancholy, zei hij, was het enige boek dat hem ooit het bed had uitgejaagd, twee uur vroeger dan hij had willen opstaan]

Maar tegelijk vond de Doctor een paar honderd bladzijden verder toch ook: ‘Let him take a course of chymistry, or a course of rope-dancing, or a course of any thing to which he is inclined at the time. Let him contrive to have as many retreats for his mind as he can, as many things to which it can fly from itself. Burton’sAnatomy of Melancholy is a valuable work. It is, perhaps, overloaded with quotation. But there is a great spirit and great power in what Burton says, when he writes from his own mind.’
[Laat hem een cursus chemie volgen, of een cursus koorddansen, of om het even welke cursus waar hij op dat moment zijn zinnen op heeft gezet. Laat hem zoveel uitwegen uitbroeden voor zijn geest als hij maar kan, zoveel mogelijk plekken waar die zichzelf kan ontvluchten. Burtons Anatomy of Melancholy is een waardevol werk. Mogelijk is het wat overladen met citaten. Maar er zit een grote vitaliteit en een grote kracht in wat Burton zegt, als hij schrijft wat uit zijn eigen brein komt.]

En inderdaad, als Burton zelf spreekt en geen Grieken of Romeinen citeert, is hij bijzonder lucide, en vaak zelfs grappig.
Bij hem was er bijvoorbeeld nog geen spoor van de latere gedachte – vandaag heel gewoon bij mensen die geen geschiedenis meer kennen van voor hun eigen geboortedatum – dat terreur en moord niets met religie te maken hebben. Eerst wijst hij erop dat godsdienststichters altijd beginnen bij poor, stupid, illiterate persons, want ignorance is the mother of devotion:

‘So Mahomet did when he published his Alcoran, which is a piece of work (saith Bredenbachius)[3] ‘full of nonsense, barbarism, confusion, without rhyme, reason, or any good composition, first published to a company of rude rustics, hog-rubbers,[4] that had no discretion, judgment, art, or understanding, and is so still maintained.’ For it is a part of their policy to let no man comment, dare to dispute or call in question to this day any part of it, be it never so absurd, incredible, ridiculous, fabulous as it is, must be believed implicite,[5] upon pain of death no man must dare to contradict it, ‘God and the emperor,’ &c.’ (deel III, hoofdstuk Religious Melancholy, p. 339)
[Net zo deed Mohammed het toen hij zijn koran afkondigde, wat een werk is (zegt Bredenbachius) ‘vol nonsens, barbaarsheid en wanorde, zonder samenhang of verstand of enige goede opbouw, en eerst verkondigd aan een gezelschap van ongelikte beren, boerenkinkels die geen onderscheid weten te maken, zonder oordeelsvermogen, vaardigheid of begrip, en dat is altijd zo gebleven.’ Want het maakt tot op de dag van vandaag deel uit van hun principe, dat geen mens bemerkingen worden toegestaan, of dat hij iets ervan mag betwisten of in twijfel trekken en – al mag het nog zo absurd, onaannemelijk, ridicuul, en verzonnen zijn – elk woord ervan moet in blind vertrouwen geloofd worden, en op straffe des doods moet niemand het wagen om het tegen te spreken, ‘God en de keizer, ‘ &c.’]

‘The Turks at this day count no better of us than of dogs, so they commonly call us giaours,[6] infidels, miscreants, make that their main quarrel and cause of Christian persecution. If he will turn Turk, he shall be entertained as a brother, and had in good esteem, a Mussulman or a believer, which is a greater tie to them than any affinity or consanguinity.’ (p. 349)
[Niet hoger dan honden slaan de Turken (toen een term die op alle mohammedanen sloeg, mv) ons vandaag aan, en ze noemen ons dus giaours, ongelovigen, ketters, en voor hen is dat het belangrijkste twistpunt en de oorzaak van de christenvervolging. Wil iemand moslim worden, dan zal hij als een broeder behandeld worden, en als muzelman of gelovige in aanzien staan, en dat is voor hen een sterkere band dan welke affiniteit of bloedverwantschap ook.]