Wolfgang Harich, voorloper van ‘degrowth’

De theorie van ‘degrowth’ (de ideologie die meent dat een welvarende wereld mogelijk is zonder economische groei) vindt haar verre oorsprong in het marxisme. Dat tonen de studies van de DDR-filosoof Wolfgang Harich, die op 9 december zijn honderdste verjaardag zou hebben gevierd.

Harich was een van de meest markante en omstreden denkers van de DDR. De man die in Königsberg (thans Kaliningrad), — de stad van de grote denker Immanuel Kant — werd geboren, gold als het wonderkind van de DDR-filosofie. Hij had een geprivilegieerd leven kunnen leiden, maar zijn strijdzuchtige aard bracht hem in botsing met zowat iedereen die zijn pad kruiste en met alle instituties waarmee hij als burger werd geconfronteerd.

Nazi-Duitsland

Als twintigjarige deserteerde hij uit de Wehrmacht en sloot hij zich aan bij de communistische ondergrondse in Nazi-Duitsland. Als jonge docent Filosofie aan de Humboldt-Universität in Oost-Berlijn verdedigde hij begin jaren ’50 G.W.F. Hegel tegen dogmatische marxisten die hem in navolging van Stalin als de kroonfilosoof van de Pruisische staat verketterden. In 1956 brak hij in een geruchtmakend memorandum een lans voor de Duitse eenmaking onder socialistische vlag. De DDR-machthebbers moesten daar niet van weten.  Ze wilden hun eigen kleine Oost-Duitse communistische staat niet prijsgeven.

Harich belandde door de ‘vorming van een conspiratieve staatsvijandige groep’ voor acht jaar in het beruchte ‘Zuchthaus’ van Bautzen. Zijn carrière was daarmee definitief gefnuikt. Toen filosofen en dichters in de jaren ’80 Friedrich Nietzsche wilden bevrijden van het ‘fascistische odium’ dat aan hem in de DDR kleefde, riep Harich woest: ‘Ins Nichts mit ihm!’. Altijd weer ontpopte hij zich tot dwarsligger. Ook met betrekking tot het ecologische vraagstuk dat zich in de jaren ’70 aandiende.

Levensonderhoud

Nadat Harich het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome uit 1972 onder ogen had gekregen, besloot hij over deze kwestie Karl Marx en Friedrich Engels grondiger na te lezen. In Das Kapital van Marx stootte hij op de volgende passage: ‘De kapitalistische productiewijze ontwikkelt vandaar slechts de techniek en combinatie van het maatschappelijke productieproces doordat ze tegelijk de bronnen van alle rijkdom ondergraaft: de aarde en de arbeider.’ En bij Engels las hij: ‘Laten we ons niet al te zeer beroemen op onze menselijke overwinningen op de natuur. Met elke overwinning neemt ze wraak op ons.’

Harich verdedigde vanaf dan de idee van ‘Nullwachstum’ (nulgroei), van een ‘Kommunismus ohne Wachstum’ (communisme zonder groei). Harich vreesde dat zowel het kapitalisme als het communisme van Sovjetmakelij het levensonderhoud van de mensheid zou vernietigen. Om verspilling tegen te gaan vond hij alleen nog de productie van het hoogstnodige door de beugel kunnen. Wat er aan schaarse goederen voorhanden was, moest volgens hem gerantsoeneerd en rechtvaardig verdeeld worden.

‘Pestprediker’

Met zijn ecologische standpunten oogstte hij veel kritiek in de DDR. De communisten van de oude stempel baseerden hun geloof in de vooruitgang op economische groei. Het gepraat over een crisis van de groei was voor hen de ‘uitdrukking van een kapitalistische manipulatie’ om de hoop van het proletariaat op een betere materiële toekomst de grond in te boren. De DDR-filosoof Hermann Ley vergeleek de auteur van het Rapport van de Club van Rome met een ‘pestprediker uit de Late Middeleeuwen’. Harich zelf kreeg het verwijt een ‘ecostalinist’ te zijn.

Profeet

Harich vernauwen tot pleitbezorger van een ‘Ökodiktatur’ zou hem als filosoof wel tekort doen. Hij laat een omvangrijk oeuvre na waarin hij zich verdiepte in denkers als Hegel, Nicolai Hartmann, Arnold Gehlen en Georg Lukács. Met zijn dromerijen over een verenigd socialistisch Duitsland en een ‘communisme zonder groei’ heeft hij het zijn vijanden wel gemakkelijk gemaakt.

Maar misschien was de baardige man uit Berlijn onverwacht wel een soort profeet: het huidige Duitsland heeft nog maar weinig gemeen met de oude, liberaal-conservatieve Bondsrepubliek en de klimaatbeweging manifesteert zich ook als beweging tegen ‘het systeem’. Daarmee wordt het kapitalisme bedoeld.

De communisten van de oude stempel die in groei-georiënteerde productie geloofden, zijn samen met de DDR verdwenen. De ecologische opvattingen van Harich beleven een renaissance bij de huidige aanhangers van ‘degrowth’, ook al hebben ze nog nooit van hem gehoord.