Wordt Oekraïne het Waterloo van het Westen?

In het dagboek dat hij bijhield tijdens zijn reis met HMS Beagle (1831-1836) noteerde Charles Darwin op 18 november 1835 dat de oorspronkelijke inwoners van Tahiti de voor hen onbekende dieren die wij paarden noemen omschreven als ‘mens-dragende varkens’.

Het illustreert twee zaken: we vergelijken het nieuwe altijd met het vertrouwde en die analogieën en metaforen kunnen, hoe behulpzaam ook, behoorlijk misleidend zijn. Om maar iets te zeggen: een varken heeft slagtanden als voornaamste wapens en een paard hoeven.

De nieuwe Hitler

De courante vergelijkingen tussen Poetin en Hitler zijn daar ook een goed voorbeeld van. Ja, er zijn zeker gelijkenissen. Beide mannen kwamen bijvoorbeeld op een wonderbaarlijke manier aan de macht, daarbij ongetwijfeld geholpen door een psychopathische persoonlijkheid. Zoals Hitler, lijdt Poetin verder misschien aan een verborgen drang tot zelfvernietiging, is hij gefascineerd door wonderwapens en houdt hij er een Eva Braun op na.

Vernedering

De voornaamste parallel bestaat er ongetwijfeld in dat Poetin, zoals destijds Hitler, voornamelijk handelt uit een gevoel van vernedering en frustratie. Hitler maakte als simpele frontsoldaat niet alleen het pijnlijke verlies van Duitsland in WO1 mee maar moest vervolgens ook leven in een interbellumwereld die gedomineerd werd door de overwinnaars. Daarbij onderging Duitsland ook nog eens een bijzonder pijnlijke periode van hyperinflatie en een brutale, Frans-Belgische bezetting van het Ruhrgebied.

Poetin ervoer van zijn kant, als tweederangs KGB-agent aan het ‘front’ (Dresden), het verwarrende einde van de Koude Oorlog aan den lijve. Niet lang daarna kreeg ook Rusland te maken met een hyperinflatoire economische crisis.

Een westerse wereldorde

Vervolgens kwam Poetin, zoals destijds Hitler (mutatis mutandis), in een nieuwe wereld terecht die steeds meer gedomineerd werd door de triomferende overwinnaars van de Koude Oorlog. Denk maar aan de neoconservatieve oorlogen in het Midden-Oosten of de enthousiaste reacties van het Westen op de door Poetin als bedreigend ervaren Arabische Lente (meer liberale democratie!).

Om nog niet te spreken over het drieste opschuiven van de NAVO naar Oost-Europa, flagrant tegen de in 1990 gemaakte beloftes in. Of over de al even weinig doordachte, enthousiaste reactie van George Bush op de volksopstand in 2008 in Georgië (meer liberale democratie!). Ze leek een pijnlijke bevestiging van Poetins paranoïde vermoeden dat die opstand aangestookt was door de CIA.

In 1997 tekenden 50 prominente specialisten in buitenlandse politiek trouwens al een petitie waarin ze toenmalig president Clinton waarschuwden dat de door hem aangevoerde expansie van de NAVO een ‘beleidsfout van historische proporties’ was die de ‘Europese stabiliteit zou ondermijnen’. Een lidmaatschap van Oekraïne was zelfs een rode lijn voor de hele Russische elite (niet enkel voor Poetin en zijn haviken).

‘Project Rusland’

In een inmiddels beruchte speech, die Poetin in 2007 hield tijdens een veiligheidsconferentie in München, liet hij, tot verbazing van de aanwezigen, duidelijk zijn grote onvrede blijken met die post-1989 gang van zaken. Dit was twee jaar nadat de veiligheidsdienst FSB een anoniem pamflet, genaamd ‘Project Rusland’, verspreid had. Daarin werd het Westen afgeschilderd als de grote boeman en de westerse democratie als een rabiaat gevaar. Sindsdien schopt een balorige Poetin steeds wilder om zich heen, met als voorlopige climax de brutale en, voor ons, bijna onbegrijpelijke inval in Oekraïne.

De verschillen tussen de huidige situatie en het conflict met het nazi-Duitsland van Hitler zijn echter veel belangrijker dan de gelijkenissen. Om te beginnen is Rusland anno 2022 in niks te vergelijken met het Duitsland van 1939. Tot 1871 was dat Duitsland slechts een idee geweest. Ze werd door Bismarck in realiteit omgezet met behulp van ‘bloed en ijzer’.* Ook daarna teerde het prille land op een ‘chronisch dieet’ van conflicten teneinde de fragiele eenheid te bewaren.

WO1 was goeddeels een gevolg van die agonistische drive achter Bismarcks Frankenstein creatie: de Grote Oorlog begon als de als ‘onvermijdelijk’ geachte Europese oorlog waarop de Duitse militaire top zich in 1914 al vele jaren aan het voorbereiden was. WO2 ging vervolgens op dat elan verder, met vernedering als bijkomende katalysator.

Een slavofiel spook

Rusland daarentegen, is een oude, imperialistische natie waarin, ondanks de verwestersing van de jongste paar eeuwen, nog altijd een antiwesters, slavofiel spook rondwaart. Het einde van de Koude Oorlog en het blind-triomferende Westen bracht die oude demon opnieuw tot leven en rakelde zelfs de dwaze droom van een door Rusland geleid Euraziatisch rijk op.

Het is echter een stokoud, weinig levenskrachtig en maatschappelijk allesbehalve breed gedragen denkbeeld en gebeuren: het jonge Duitsland van de eerste helft van de twintigste eeuw staat in schril contrast met het vermolmde en economisch zeer zwakke Rusland van het begin van de eenentwintigste eeuw.

Boemerang

Een tweede belangrijk verschil is natuurlijk dat dat fragiele Rusland anderzijds over voldoende kernwapens beschikt om de wereld een paar keer in de as te leggen: daar waar Duitsland haar imperialistische agressie als een boemerang terug in het gezicht kreeg, kan dit onmogelijk (op die manier) gebeuren met Rusland. Dat betekent echter niet dat het aloude boemerang principe niet van toepassing gaat zijn op dit conflict, wat me bij een derde belangrijk verschil brengt.

De meest waarschijnlijke uitkomst van de oorlog in Oekraïne is dat Poetins versleten en corrupte Rusland als een overrijpe vrucht in handen valt van die andere oude en zich door het Westen vernederd voelende natie: China.** Anderzijds dreigt het in morele zelfgenoegzaamheid zwelgende ‘woke’ Westen zichzelf in de voet te schieten met zijn edelmoedige maar wellicht van weinig realpolitik of veel visie getuigende escalatie van zware economische en financiële sancties.

Ze zorgen niet alleen voor zware economische schade in het Westen maar gaan allicht ook de modale Rus van het Westen doen vervreemden en de afbouw van de westerse economische, financiële en politieke wereldorde versnellen.

Waterloo

Het potentieel gevaarlijke China zal dus allicht, als de spreekwoordelijke derde hond, dubbel profiteren van het Oekraïense conflict en/of er zich door gesterkt voelen. Mede doordat we Poetin als een nieuwe Hitler zien, focussen we met andere woorden allicht teveel op de rotte Russische slagtanden, en zijn we te weinig beducht voor de blinkende Chinese hoeven.

Het is voorlopig niet veel meer dan een pessimistische speculatie, maar misschien wordt de oorlog in Oekraïne door historici zodoende ooit omschreven als het Waterloo van het Westen (als dominante macht in de wereld).

* Zie Blood and Iron: The Rise and Fall of the German Empire (1871-1918) (2021).

** In zijn Day of the Oprichnik (2006) portretteert Vladimir Sorokin het Rusland van 2028 als een barbaars land waarin een tsaar de bevolking onder de knoet houdt met moderne technologie. Het is ook geïsoleerd van Europa en ondergeschikt aan China.