18 december. Net binnen: Johann Gottfried von Herder overleden

Elk jaar   In het oude Rome de Saturnalia, feestdagen ter ere van Saturnus én de zonnewende, lopend van 17 tot 23 december. De Saturnalia zijn gewijd aan Saturnus, een landbouwgod. Zijn naam is afgeleid van satum, het gezaaide, en houdt ook verband met saturare, in overvloed schenken.

Tijdens de Saturnalia werden scholen en openbare gebouwen gesloten en zelfs oorlogen onderbroken. Iedereen ging bij buren en vrienden op bezoek en bracht kleine geschenken mee, zoals waskaarsen, aardewerken beeldjes en takjes met gedroogde vruchten. Dit zijn vaak hulsttakjes, waarmee ook de huizen werden versierd.

2011   De Amerikaanse troepen verlaten na meer dan 8 jaar Irak. De Irakoorlog is officieel voorbij.

1995   Overlijden te Hünfeld, nabij Fulda (Hessen), van ingenieur Conrad Zuse, Duits computerpionier. Hij bouwt in 1941 de eerste programmeerbare computer, de Z4. Deze is na de Tweede Wereldoorlog de enige computer in Europa. Omdat Zuse nooit een brevet aanvroeg voor zijn uitvinding, is het Howard Aiken, een onderzoeker van Harvard University, die de eer krijgt.

1939   De Belgische regering beslist dat Strijd, het weekblad van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) verboden lectuur is in de kazernes.

1910   In Antwerpen, Vlaamse betoging met toespraken van de ‘drie kraaiende hanen’ (de socialist Camille Huysmans, de katholiek Frans van Cauwelaert, en de liberaal Louis Franck) ten gunste van de vernederlandsing van de Gentse universiteit.

1892   Wereldpremière van De notenkraker van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski in het Mariinskitheater te Sint-Petersburg.

1884   Geboorte te Torhout van Philip van Isacker, Vlaams historicus, jurist en politicus, vader van die andere historicus, de jezuïet Karel van Isacker. Hij doctoreert aan de KULeuven, eerst in Geschiedenis en daarna in de Rechten. Hij vestigt zich als advocaat. Tijdens de Eerste Wereldoorlog is hij een uitgesproken tegenstander van het activisme.

Tegen de bisschoppelijke Instructions (1906) in verdedigt hij in 1919 in een brochure het Nederlands als volwaardige wetenschapstaal. Van 1919 tot 1938 is hij christendemocratisch volksvertegenwoordiger voor Mechelen. Tijdens Kamerdebatten klaagt hij de taaltoestanden in het leger aan en blijft hij aandringen op de vernederlandsing van de Gentse Rijksuniversiteit. Hij dient mee wetsvoorstellen in voor amnestie (1926) en voor de vernederlandsing van het gerecht (1928). Hij wordt in de jaren 1930 achtereenvolgend minister van Verkeerswezen en van Arbeid en Sociale Voorzorg.

Als minister van Economische Zaken (1934) zorgt hij voor een evenwicht tussen Nederlands- en Franstalige ambtenaren. In 1938 stapt Van Isacker echter ontgoocheld uit de politiek. Hij wordt nog wel covoorzitter van de pas geïnstalleerde Permanente Economische Nederlands-Belgisch-Luxemburgse Commissie en na 1945, tot zijn overlijden in 1951, onder meer voorzitter van de Economische Sectie van het Benelux-Comité en bestuurslid van het Vlaams Economisch Verbond.

1878   Geboorte in Gori (Georgië) van Iosif Vissarionovitsj Dzjoegasjvili, beter bekend als Jozef Stalin. Vanaf 1922 laat de toekomstige Sovjetdictator zijn geboortedatum overal wijzigen in 21 december 1879.

Willem Bilderdijk (1756-1831)

1831   Overlijden te Haarlem van Willem Bilderdijk, Nederlands historicus, taalkundige, dichter, advocaat, maar vooral een der eerste strijdbare conservatieve denkers in de Nederlanden. Tot de personen die zijn privaatcolleges bezochten, behoorden onder meer: Isaäc da Costa, Dirk van Hogendorp, Willem de Clercq en Guillaume Groen van Prinsterer.

Door de activiteiten van deze mensen heeft Bilderdijk een stempel gezet op het geestesleven van de 19de eeuw en wordt de overheersing van de ideeën van de Franse Revolutie en van het liberalisme gebroken. De historicus Jan Romein rekent hem tot de erflaters van onze beschaving. Bilderdijk is een verdediger van de historische continuïteit. De kern van zijn conservatisme ligt in dit citaat van hem:

In `t verleden
Ligt het heden,
In het nu, wat worden zal.

1803   Overlijden in Weimar van Johann Gottfried Herder, een ongelooflijk actueel gebleven Duitse denker. Herder staat aan de wieg van een nieuwe filosofische antropologie en politiek inzicht, gebaseerd was op de waarneming van de grote diversiteit van talen, culturen en volkeren.

Herder studeert geneeskunde, filosofie en theologie aan de universiteit van Königsberg, het huidige Kaliningrad. Hij reist gedurende jaren kriskras door Duitsland, de Baltische landen, Frankrijk en de Nederlanden. In Weimar, toen het culturele centrum van Duitsland, wordt hij een van de ‘vier sterren’, naast Wieland, Schiller en Goethe. Deze laatste bezorgt Herder een prachtbaan: vanaf 1776 tot zijn dood staat Herder aan het hoofd van het departement onderwijs in het hertogdom Saksen-Weimar.

Herder wordt vaak de ‘vader van het nationalisme’ genoemd, wat moet worden genuanceerd. Herder kant zich tegen iedere vorm van chauvinisme en staatsnationalisme. Hij is een hartstochtelijke verdediger van de verscheidenheid en eigenheid van volkeren en culturen ‘die de rijkdom van de wereld uitmaken’. Als eerste introduceert Herder de begrippen verwantschap en verworteling als grondslagen van het menselijke leven. Deze benadering maakt van hem meteen een openlijke tegenstander van ‘het koude verstand’ en het abstracte kosmopolitisme van de Verlichting. Hij trekt naar Frankrijk om er met de encyclopedisten Diderot en d’Alembert van gedachte te wisselen.

Herders politieke ideologie is helder en empirisch. Hij stelt vast dat staten en regeringsvormen elkaar opvolgen, soms zelfs zeer snel. Volkeren echter leven eeuwenlang, soms zelfs duizenden jaren. Het zijn antropologische constanten. Voor Herder is een volk een taalkundige, culturele, geografische en historische gemeenschap die voorafgaat aan elke vorm van staatkundige organisatie. Volkeren leiden een reëel, vast te stellen bestaan, zelfs als ze zich daar nauwelijks van bewust zijn. De natie is niets anders dan het volk dat tot bewustzijn is gekomen van zijn eigenheid, zijn identiteit. De enige aanvaardbare en legitieme staat, stelt Herder, is dus degene die uit de natie voortkomt en ‘vorm geeft’ aan het volk.

Herder gruwt van het imperialisme van de vorsten van zijn tijd die alsmaar meer land willen veroveren, zonder rekening te houden met de taal, de nationaliteit en de wil van de bewoners. Hij noemt dat ‘de tegennatuurlijke vergroting van de staten, de wilde vermenging van menselijke soorten en naties onder de heerschappij van één scepter’. Met verbijstering stelt hij vast dat de Franse Revolutie deze praktijken niet afzweert, maar ze integendeel nog radicaliseert en theoretiseert in het jakobinisme. Herder verwerpt het concept van een ‘superieur volk’ (waarmee de Fransen zijn bedoeld) dat het recht zou hebben zijn ideologie voor ‘universeel’ te verklaren en vervolgens op te dringen aan andere volkeren.

Een Vlaamse auteur die zich intens met Herder heeft beziggehouden is Frans Van der Elst (1920-1997), de langjarige voorzitter van de Volksunie.

1402   Gelukte expeditie tegen de Engelse maritieme dreiging. Admiraal Jan Blanckaert voert het bevel over de Nederlandse schepen. Deze Brugse edelman wordt admiraal van Vlaanderen van 1396 tot 1432 en kamerheer van Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië. Hij was gehuwd met Katelijne van Roeselare. Blanckaert ligt begraven in de Sint-Annakerk in het Zeeuws-Vlaamse Sint-Anna-ter-Muiden.