Afrikaans bedreigd aan universiteit

De minister van Hoger Onderwijs, dr. Blade Nzimande, die ook de leider van de Zuid-Afrikaanse Communistische partij is, heeft recentelijk gedreigd om een relatief jonge private Afrikaanse universiteit te sluiten indien deze niet ook Engels als voertaal zou invoeren. Deze instelling ontvangt geen staatssubsidies. De minister gebruikt als argument dat het racistisch zou zijn om slechts Afrikaans aan te bieden als onderwijstaal. In werkelijkheid is de meerderheid van de Afrikaanstaligen bruin en zwart. De Solidariteits Beweging heeft al enkele jaren geleden de Universiteit Akademia opgericht die lezingen in nog slechts enkele vakken in het Afrikaans aanbiedt. Het staat leden van alle groepen van de samenleving vrij om zich als student in te schrijven. De oprichting van deze universiteit was van noodzaak vanwege de verengelsing van de zogenaamde historische Afrikaanstalige universiteiten – dat wil zeggen de universiteiten die tot voor de bewindsovername van de African National Congress het Afrikaans als academische taal hadden. Ongeveer 30 campussen gebruiken enkel het Engels als voertaal.

Kwetsbaar

De positie van het Afrikaans is veel kwetsbaarder dan die van bijvoorbeeld het Nederlands in Vlaanderen of Nederland omdat het Nederlands in de twee landen in de openbare dienst, in de verdedigingsmacht, op de rechterlijke macht en overheidsinstellingen als officiële taal gebruikt wordt. In Zuid-Afrika is Engels de afgelopen twintig jaar krachtig als enige publieke taal ingevoerd, hoewel de grondwet elf talen als nationale officiële talen erkent. Nzimande probeert zijn voornemen niet alleen te rechtvaardigen met de onrechtmatige beschuldiging van racisme van het Afrikaans, maar ook met de stelling dat het Engels de dominante taal van het land is. Alle onderwijsinstellingen moeten dus volgens hem ook Engels gebruiken, zodat ze voor alle studenten toegankelijk zijn.

Aan de historisch Afrikaanstalige universiteiten Stellenbosch en Pretoria is het proces van verengelsing al ver gevorderd, hoewel sommige vakken nog steeds ook in het Afrikaans gedoceerd worden. De Universiteit van de Vrystaat in Bloemfontein volgt een beleid van twee talen naast elkaar, dat wil zeggen zowel het Afrikaans als het Engels voor de Bachelor studie – daarna enkel het Engels. Echter meer en meer wordt eigenlijk alleen het Engels gebruikt.

Aan de Potchefstroom-campus van de Noord-West Universiteit was de voertaal tot nu toe nog hoofdzakelijk Afrikaans, en worden lezingen met behulp van gelijktijdige vertolking in het Engels en het Setswana ter beschikking van de studenten gesteld, mochten ze geen Afrikaans kunnen verstaan. De universiteit heeft echter enkele maanden geleden een nieuwe rector aangesteld en het lijkt er sterk op dat lezingen in het Afrikaans niet meer als vanzelfsprekend ervaren worden.

Protest

Vooral de verengelsing van de Universiteit van Stellenbosch heeft een groot protest uitgelokt. Dr. Pieter Kapp, emeritus professor geschiedenis aan deze universiteit, haalde onlangs in een academisch artikel de Vlaamse taalstrijd aan. Hij verwees naar dr. Willem Blommaert (1886-1934), een Vlaming van afkomst die lange tijd eveneens professor geschiedenis aan de universiteit van Stellenbosch was. Blommaert stimuleerde studenten om in plaats van Engels voor het Afrikaans of het Nederlands als voertaal te kiezen om binnen de universiteit te bezigen.

Blommaert heeft aan de Universiteit van Gent zijn opleiding geschiedenis genoten bij de bekende Belgische historicus Henri Pirenne. Hij promoveerde magna cum laude met zijn in het Frans geschreven proefschrift over de kasteelheren van Vlaanderen. Als student was hij een vurige voorvechter van Vlaamse belangen. Sinds omstreeks 1911 was Blommaert docent in Stellenbosch en in 1913 werd hij er professor in geschiedenis.

Strijd om de universiteit

Dit was in de jaren dat er in Zuid-Afrika een strijd werd gevoerd over de voertaal van de toekomstige universiteit in Zuid-Afrika. Tot dat moment waren er een aantal verbonden instellingen, universiteitscolleges genaamd, waarvan de examens enkel in het Engels werden afgenomen door de examinerende instantie, de Universiteit van de Kaap de Goede Hoop. In die tijd schonken twee magnaten geld aan de universiteit, ten gunste van een Engelstalige universiteit die mogelijk sommige lezingen in het Afrikaans of het Nederlands zou kunnen aanbieden.

Voor Afrikaners was dit onaanvaardbaar en met de aankondiging van de oprichting van deze universiteit begon een lange universiteitstrijd in Zuid-Afrika. Dit was in de tijd dat de Vlaamse argumenten voor het belang van de volkstaal voor universiteiten ook in Zuid-Afrika weerklank vonden. De Vlaamse argumenten zijn onder andere sterk verwoord door Lodewijk de Raet, een van de intellectuele leiders van de Vlaamse Beweging tussen 1891 en 1914. Enkel door de Vlaamse universiteiten zou de Vlaamse beweging haar eindbestemming kunnen bereiken, ‘want alleen van de vervlaamsing van het hoger onderwijs kunnen wij de verdere ontwikkeling, ja de herschepping van onze volkskracht verwachten’, zo schreef hij. De Vlaamse universiteit is het symbool van verstandelijke bevrijding omdat dit direct en indirect bijdraagt aan het versterken van de ‘Vlaamse volkskracht’ en de cultuurwaarden van Vlaanderen ten volle helpen ontwikkelen. Deze mening verwoordde De Raet in een artikel dat ook in Zuid-Afrika werd gepubliceerd (Ons Land, 25 September 1913).

Blommaert was een van de sprekers die in april 1911 deelnam aan een taalconferentie van Afrikaanstalige studenten in Stellenbosch. Als student in Gent was hij lid van de Vlaamse vrijzinnige studentenvereniging, ’t Zal wel gaan. Op de conferentie in 1911 beschreef hij de strijd van de Vlaamse studenten aan de Afrikaners, die met met de leus ‘Wij zullen handhaven’ een strijd voerden voor een Afrikaans-Nederlandse universiteit.

Vizier

Deze strijd voor een Afrikaanse universiteit heeft met succes geleid tot de totstandkoming van drie universiteiten in 1918: de Universiteit van Kaapstad, van Stellenbosch en van Zuid-Afrika. De laatste was een federale universiteit die optrad als de controlerende tak van een aantal universiteitscolleges. Later zijn de universiteiten zelfstandig geworden. In 1950 waren er vier Engelstalige en vier Afrikaanstalige universiteiten. Aan de universiteiten van Stellenbosch en Potchefstroom verliep de overgang naar het Afrikaans zonder problemen, maar aan de universiteiten van Pretoria en de Vrystaat bestond een langdurige taalstrijd.

Na 1950 zijn er nog enkele universiteiten opgericht – drie met Engels als voertaal, twee met Afrikaans en één tweetalige universiteit. Al deze universiteiten zijn nu verengelsd.

De Solidariteits Beweging probeert al enkele jaren om door middel van zelfstandige instellingen Afrikaans als een taal van onderwijs en opleiding te behouden. Naast de al vermelde Akademia is ook een technische hogeschool, Sol-Tech, opgericht. Al het andere technische onderwijs in Zuid-Afrika gebeurt in het Engels. Het zijn deze instanties die nu in het vizier komen van het ANC-beleid dat weinig eerbied heeft voor de rechten van minderheden, in het bijzonder taalrechten.

Prof. (emeritus) Jaap Steyn is een bekroonde dichter, schrijver, taal- en cultuurhistoricus. Zijn jongste werk, ‘We gaan een taal maken’: Afrikaans sinds de Patriot-jaren, verscheen in 2014. Het vertelt het verhaal van het Afrikaans als moderne taal sinds het bescheiden begin in de 19e-eeuwse krant – Die Afrikaanse Patriot – tot aan vandaag met trotse taalbakens zoals kykNET, Naspers en LitNet. Het werk kan besteld worden bij Kraal Uitgevers via www.kraaluitgewers.co.za.

Foto: het Taalmonument voor het Afrikaans in Paarl, Westkaap.