Benedictus XVI, de conservatief die voor vernieuwing zorgde

Een conservatieve paus die – misschien – voor een blijvende vernieuwing zorgt. Het overlijden van Paus-emeritus Benedictus XVI markeert ook het begin van een nieuwe traditie. Maar zal die traditie wel blijven zoals hij ze heeft uitgezet? Want voor het eerst in eeuwen zal een paus een paus begraven. Iets dat normaal niet kan omdat de nieuwe paus maar wordt verkozen als de oude begraven is. De dood van een paus is door de eeuwen heen gebeiteld in een traditionele ceremonie. Van driemaal met een hamertje op het hoofd slaan tot ‘papa vere mortus est’.

Benedictus XVI, of Joseph Ratzinger is 95 geworden. Uiteindelijk was hij langer paus-emeritus dan paus. Geboren in 1927 in Beieren, groeide hij op in Nazi-Duitsland. Zijn veelbesproken lidmaatschap van de Hitlerjugend, was een verplicht nummer. Net zoals zijn inlijving bij het luchtafweergeschut in de dagen dat Duitsland door de geallieerden werd overrompeld. Ook al deserteerde hij nog voor het einde van de oorlog, tegenstanders bleven hem er graag mee achtervolgen. Hij was Duits, streng in de leer en ‘der Pantserkardinaal’.

Eerst progressief

Ratzinger nam als jonge priester-theoloog deel aan het Tweede Vaticaans Concilie tussen 1962 en 1965. Hij gold er als een progressieve theoloog. Op 50-jarige leeftijd werd hij aartsbisschop van München en later kardinaal. In 1981 werd de theoloog-aartsbisschop prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer. Het Vaticaanse dicasterie dat waakt over ‘het juiste geloof’.

In die dagen was Johannes Paulus II paus in Rome. Die legde een sterke nadruk op het volgen van de juiste leer. Een restauratie na de experimenten uit Vaticanum II. De eenheid van de kerk moest ten allen tijde gegarandeerd worden, in de interpretatie zoals die in Rome gold. Ratzinger werd de man die dat beleid ten uitvoer bracht. Van zijn progressief imago bleef niet veel over. Dissidenten werden hard aangepakt. Daaronder ook oude progressieve medestanders van Ratzinger, zoals Edward Schillebeeckx en Hans Küng.

Schaduwpaus tot paus-emeritus

Ratzinger stond heel dicht bij Paus Johannes Paulus II, zeker toen die laatste steeds meer sukkelde met zijn gezondheid. Volgens verschillende Vaticaanse bronnen was Ratzinger toen al schaduwpaus. Zijn verkiezing tot opvolger van Johannes-Paulus II was dan ook niet helemaal een verrassing. Eerder een officialiseren van de situatie. Al was er een duidelijke tegenbeweging. Een groep kardinalen, waaronder Godfried Danneels, had zich al geruime tijd georganiseerd om een andere wind te doen waaien in Rome. Hun kandidaat, de Argentijnse kardinaal Bergoglio, eindigde in dat conclaaf op de tweede plaats.

Het pontificaat van Benedictus XVI stond in de schaduw van dat van zijn voorganger. Die bewonderde hij zo dat hij niet veel veranderingen kon en wilde doorvoeren. Toch is hij als paus heel vernieuwend geweest: hij besloot af te treden als Paus. Hij trok zich terug in een kloostergebouw in de tuinen van het Vaticaan. Over de reden van zijn aftreden wordt sindsdien gespeculeerd. Van ‘hij was vervreemd van de veranderde wereld’ tot ‘hij zag de enorme problemen in de kerk met homoseksualiteit in het Vaticaan en het toedekken van seksueel misbruik’.

Twee pausen

Omdat Benedictus de eerste was in vele eeuwen die als Paus niet tot zijn dood aanbleef. Organiseerde hij zelf grotendeels hoe dat zou verlopen. Zo bleef hij zich als paus in het wit kleden. Iets waar toch ook kritiek op kwam. Maar niemand kon of wilde dat veranderen omdat het als vingerwijzing zou geïnterpreteerd worden. De twee pausen zelf deden er alles aan om naar buiten uit hun eenheid te benadrukken. De entourage van Benedictus leek soms andere plannen te hebben. Elke communicatie van de paus-emeritus werd met het vergrootglas gelezen en geanalyseerd.

Dat komt ook omdat zijn opvolger een echte stijlbreuk realiseerde. Van de ‘rottweiler van God’, zoals Ratzinger wel eens werd genoemd als bewaker van de juiste geloofsleer, kwamen we bij Franciscus. Die legde de nadruk op de pastorale kant, niet op het volgen van de juiste leer. Er kwam meer zuurstof in de kerk voor verschillende interpretaties. De synodaliteit wordt benadrukt en Rome wordt meer als dienaar dan als leider van de wereldkerk gepositioneerd. Al wordt ook daar wel eens selectief gelezen en geframed. Franciscus heeft geen letter veranderd aan de leer van de kerk.

En nu iets compleet anders?

Toch zagen conservatieven in Benedictus nog altijd de enige paus. Zijn secretaris Georg Gänswein en Kardinalen zoals Sarah en Burke positioneerden hem ook graag zo. Zijn klooster bleek soms wel een bedevaartsoord voor conservatieve katholieken. Die bleven ook naar Benedictus verwijzen als de enige rechtmatige paus.

De dood van Paus Benedictus XVI Mag die dubbele situatie dan wel keren, het zorgt voor iets nieuws in het Vaticaan. Het overlijden van een paus-emeritus heeft geen traditie. Waarschijnlijk zal zijn opvolger, paus Franciscus de begrafenis leiden. Maar wordt dat dezelfde ceremonie als bij een paus die ‘zittend’ gestorven is? Worden er staatshoofden uitgenodigd? Het Vaticaan kennende zal alles niet zo geïmproviseerd worden zoals je van een Italiaans instituut mag verwachten. Het is niet dat men het niet zag aankomen.

Graf gekozen

Zo zou Benedictus hebben laten weten dat hij begraven wil worden in de crypte van de Sint Pietersbasiliek, waar andere pausen begraven liggen, en wel op de plaats vaan Johannes Paulus II -door hem- begraven werd. Johannes Paulus II ligt ondertussen boven in de basiliek zelf.

Ook de snelheid waarmee werd besloten dat Benedictus in de Sint Pieter wordt opgebaard, doet vermoeden dat er een scenario klaarligt. De diensten van het Vaticaan zullen goed beseffen dat ze hiermee een traditie kunnen scheppen. De vernieuwing van Benedictus zou wel eens kunnen zijn dat hij het pad geëffend heeft voor pausen om af te treden. Of hoe een conservatieve paus toch voor de nodige vernieuwing heeft gezorgd.