Christophe Van Gheluwe (Cumuleo): ‘België wil niet transparant zijn’

Architect Christophe Van Gheluwe begon dertien jaar geleden met cumuleo.be omdat hij de lettersoep van het Staatsblad beu was. Meer dan een decennium later is Cumuleo uitgegroeid tot een van zijn levenswerken. ‘Zonder transparantie kan er geen vertrouwen bestaan tussen overheid en burger. Zonder transparantie is het ook niet aangewezen om de overheid zomaar te vertrouwen.’

‘Net als de meeste mensen had ik in 2009 slechts een summiere interesse in de politiek’, zegt Christophe Van Gheluwe, een Franstalige architect en internetondernemer. ‘Wie toen wilde weten welke politici welke mandaten bekleedden, die moest zijn of haar toevlucht nemen tot het Staatsblad. Daarbij zijn gegevens over de verloning pas sinds 2018 beschikbaar. U weet dat het Staatsblad niet erg leesbaar is. Dus ben ik met die ruwe gegevens aan de slag gegaan.’

‘Het feit dat al die gegevens raadpleegbaar zijn via het Staatsblad, wil zeggen dat dat de manier is waarop de Belgische staat denkt dat er aan transparantie moet worden gedaan. Openbaarheid van bestuur is immers al sinds 1994 in onze grondwet verankerd. Maar een simpele publicatie in het Staatsblad is natuurlijk geen echte transparantie. Door zich te beperken tot het Staatsblad blijkt dat de overheid gegevens over politieke mandaten weinig zichtbaar wil maken.’

‘Het is pas door intensief met Cumuleo bezig te zijn, dat het me begon te dagen hoe ontransparant België in feite is. Cumuleo begon als website om klaarheid te scheppen in de vele mandaten van onze verkozenen. Streven naar openbaarheid van bestuur en van bestuursdocumenten is voor mij echter even belangrijk. Daarom heb ik enkele jaren geleden ook enkele afgeleide projecten mee opgericht, zoals de website transparencia.be, een initiatief van Anticor Belgium. Via die website moet het voor de burger makkelijker zijn om bestuursdocumenten op te vragen.

Waarom is transparantie in België zo’n probleem volgens u?

‘Vlaanderen heeft best een goede wetgeving die openbaarheid van bestuur mogelijk maakt en is qua transparantiecultuur ook de betere leerling van de klas. In Wallonië en Brussel begint men nu pas mondjesmaat het belang ervan in te zien. Op federaal niveau bestaat er dan wel wetgeving sinds 1994, maar vindt men openbaarheid van bestuur op zijn zachtst gezegd niet prioritair.’

‘Elke politicus is in naam wel voorstander van een transparante overheid, maar in België aarzelen ze nog, zelfs tegen de grondwet in. Als puntje bij paaltje komt mogen op het federale niveau de potjes eerder gedekt blijven. Hoe dat komt? Transparantie is pijnlijk voor politici, want ze legt keer op keer bloot dat er zeker ook in een democratie katjes worden geknepen. Dat is natuurlijk geen puur Belgisch verhaal: op de Scandinavische landen na, hebben de meeste democratische landen problemen om echt transparant te zijn.’

‘In Scandinavië heerst een cultuur van transparantie omdat er vaak al meer dan 100 jaar in de grondwet staat dat transparantie een plicht is. Ze zijn dus meer vertrouwd met het begrip en de toepassing ervan. Wij beginnen nog maar pas. Ik zou zelfs zeggen dat men in Scandinavië overdrijft: daar kan ik ieders belastingaangifte opzoeken. Ook die van burgers, dus. Dat lijkt me overdreven. Al fascineert het me ook.’

‘Onze cultuur is nog altijd verweven met de particratie, met het ons-kent-ons. Vrienden of familie van mandatarissen krijgen gemakkelijk postjes, de kabinetten zijn hier groot. Dat is een Belgische specialiteit die ik in het buitenland moeilijk uitgelegd krijg. Iemand als voormalig premier Charles Michel (MR) stelde maar liefst 80 kabinetsleden tewerk, terwijl hij er maar zes declareerde op de overheidswebsite Belgium.be. De Europese anti-corruptiewaakhond GRECO maakt zich al jaren zorgen over dit gebrek aan transparantie.’

‘Daarom is het devies van Cumuleo nog altijd: transparantie is de brandstof van de democratie. Zonder transparantie kan er geen vertrouwen bestaan tussen overheid en burger. Zonder transparantie is het ook niet aangewezen om de overheid zomaar te vertrouwen. Zo’n vertrouwenscrisis brengt ons als samenleving in een potentieel gevaarlijke situatie. Dat tegengaan is mijn voornaamste motivatie.’

Met welk antwoord wordt u het meest wandelen gestuurd als u bestuursdocumenten opvraagt, of als u bepaalde vragen over mandaten stelt?

‘Vaak krijg ik zelfs geen antwoord! Bij de federale overheid maakt men er zich soms van af met het argument dat de kabinetten geen administratieve overheden zijn, en daarom niet onderhevig aan de openbaarheid. Dat is Belgische flou artistique. Terwijl men op Waals niveau wel duidelijk zegt dat kabinetten een administratie van de overheid zijn en dus onderworpen aan transparantie. Iedereen doet maar wat, eigenlijk. De federale overheid kan echter geen kant meer op, want de GRECO heeft al bepaald dat onze federale kabinetten onderworpen zijn aan de openbaarheid van bestuur. Ooit zal men dus klaarheid moeten scheppen.’

‘Dat is eigenlijk absurd als je bedenkt dat het niet willen delen van bestuurskundige informatie in België nog altijd een juridisch wanbedrijf is. Maar rechtbanken zijn vaak erg welwillend voor de overheid. Ik geloof daarom niet dat de Belgische justitie fundamenteel in staat is om overheden te dwingen transparant te zijn. Ik geloof ook dat België eigenlijk gewoonweg niet transparant wil zijn.’

Welke politieke partijen hebben het meest lak aan transparantie?

‘Ze zijn allemaal aan elkaar gewaagd. Zelfs Ecolo – dat officieel het meest naar transparantie wil streven – heeft potjes die ze gedekt willen houden. Neem bijvoorbeeld de zaak rond asbest in de scholen van Sint-Pieters-Woluwe, waar Ecolo in de meerderheid zit. Daar weigerde Ecolo om bestuursdocumenten vrij te geven over schoolgebouwen waar er asbest aanwezig was, en waar de elektriciteit niet conform was. Uiteindelijk hebben ze dan toch alle documenten gepubliceerd nadat transparencia.be veel druk had gezet. Mooi. Maar waarom moet daar altijd een lange tegenstrijdige procedure aan vooraf gaan?’

‘MR is een geval apart. Daar merk ik toch vaak een manifeste onwil op om klaarheid te scheppen. Bij hen overheerst nog altijd de cultuur dat burgers geen zaken hebben met de nevenprojecten en -mandaten van bestuurders. Binnen elke politieke partij zijn er echter mensen die openstaan ​​voor transparantie. Ook binnen de MR, gelukkig.’

‘Omdat er – zeker in Wallonië – steeds meer gemeentelijke vzw’s de facto het beleid bepalen, is er nog een enorme achterstand in het in kaart brengen van wie waar in zit, en wat exact de bevoegdheden van zulke vzw’s zijn. Maar voor het gerecht zijn zulke vzw’s privé-entiteiten. Begin er maar aan.’

‘Hoewel met de grote schandalen zoals Nethys en Publifin, er wel een grotere bewustwording bij de burger is over politieke malversaties, zie ik de situatie niet echt concreet veranderen. Ja, er is in Franstalig België een plafond van 245.000 euro op mandatenvergoeding gezet. Maar dat wordt nog altijd genegeerd, soms zelfs flagrant. Zo is er de gedelegeerd bestuurder van de RTBF, Jean-Paul Philippot, die meer verdiende en dan maar een valse verklaring heeft afgelegd. De RTBF heeft dan maar bewust bepaalde jaarrapporten vervalst, want zij wisten dat Philippot met zijn 375.000 euro meer verdiende dan toegelaten. De klokkenluider bij de RTBF die dat blootgelegd heeft, is vervolgens ontslagen en Philippot is nog altijd gedelegeerd bestuurder. Billijkheid? Dit is de openbare omroep, hé.’

‘Officieel is sinds twee jaar het Rekenhof gemachtigd om mensen die hun mandaten niet aangeven, een administratieve boete op te leggen. Iemand die zich al jaren verrijkt heeft en er rotsvast van overtuigd is dat transparantie niet nodig is, die zal uiteindelijk gewoon bereid zijn om een boete te betalen. Zo kan men niet-transparantie afkopen.’

‘Het probleem is dat zulke zondaars welkom blijven bij hun politieke partijen. Er is in België geen schaamtecultuur wanneer een mandataris zijn of haar mandaten niet heeft doorgegeven en misschien een boete heeft moeten betalen. Zolang politieke partijen die mensen niet straffen, maar integendeel op kieslijsten blijven zetten, blijft onze politieke cultuur wat ze is.’

De Belgische particratie in stand houden is uiteindelijk belangrijker dan transparantie?

‘De particratie is in dit land een probleem van enorme omvang. Wie zich tot de publieke zaak wil richten, die moet onkreukbaar zijn en respect voor de openbaarheid van het politieke ambt betonen. Zegt de democratische ingesteldheid. De Belgische particratie is daar het omgekeerde van: de particuliere belangen gaan er voor op het algemene belang.’

‘De Belgische justitie wordt daar ook door vergiftigd: tegenwoordig is het zelfs bij magistraten bon ton om ervoor te pleiten het parket rechtstreeks onder controle van de minister van justitie te plaatsen. Dat zou meer conform de realiteit zijn, zegt men. Hetzelfde met het parlement: er zijn bijna geen wetsvoorstellen meer, alleen maar wetsprojecten van leden van de meerderheid. De uitvoerende macht wordt oppermachtig en wordt nauwelijks gecontroleerd. Dat is niet alleen een Belgisch verhaal, maar een algemeen Europees. Machtsconcentratie leidt daartoe. Het gevolg is dat we meer en meer naar een soort regentenregeringen gaan, waarbij er geregeerd wordt met edicten. Parlementsleden bieden daar weinig weerstand tegen.’

‘In 1830 hield het steek om met een systeem van volksvertegenwoordigers te werken, want de gemiddelde burger had niet zo veel toegang tot informatie en was nog grotendeels ongeletterd. Men besteedde het politieke werk uit aan mensen die wel toegang hadden tot informatie. Met het internet wordt informatie nu voor de burger ontsloten op een manier die nooit eerder vertoond is. De representatieve democratie is voor mij niet meer synchroon met wat mensen nu weten en wat ze nu willen. Persoonlijk denk ik dat we meer en meer naar een systeem van referenda moeten evolueren om democratisch te blijven. Democratisch als in: besturen op basis van wat de bevolking wil, eerder dan op basis van particuliere belangen van een bepaalde politieke of economische klasse. Ik geloof in collectieve intelligentie.’

Tijdens de pandemie regeerde men al per edict. Wat betekent covid voor de transparantie in België?

‘Sinds de covidcrisis hebben politici nog meer baat bij intransparantie. Als er volledige transparantie over het beheer van de pandemie zou komen, dan zou volgens mij pas echt veel onfraais boven komen. Tijdens de pandemie is de uitvoerende macht heel ver gegaan, en is voor mij duidelijk geworden waartoe een kaduuk representatief systeem kan leiden. Tot een systeem dat meer en meer op een autocratie van particuliere belangen begint te lijken.’