De stemlozen

Ik begon mijn week vorige week met het boek van Selahattin Demirtas, Morgenlicht. Demirtas is een Turks-Koerdische politicus die slachtoffer geworden is van het fascistisch Turks regime en nu zijn dagen slijt in de F-type gevangenis van Edirne. F-type wil zeggen dat het een zwaar bewaakte gevangenis is waar mensen die zware delicten hebben gepleegd worden geplaatst. Ondertussen lopen verkrachters en vrouwenmoordenaars vrij rond of krijgen ze strafvermindering wegens goed gedrag. Justitie in Turkije werkt nu eenmaal voor sociopaten en de rijke elite.

Edirne ligt op de grens met Bulgarije. De vrouw van Demirtas reist elke week van Diyarbakir naar Edirne, van het zuidoosten naar het noordwesten, waarvan een enkeltje 1600 kilometer bedraagt. Demirtas is een politicus van de pro-Koerdische partij HDP, de Democratische Partij van de Volkeren, die vecht voor de rechten van de minderheden in Turkije. Dat zinde president Erdogan natuurlijk niet. Hij zorgde ervoor dat Demirtas in de gevangenis belandde wegens het verheerlijken en propageren van de PKK, een terreurorganisatie die vecht voor de onafhankelijkheid van Koerdistan. Zonder bewijslast, zonder een eerlijke kans op een rechtszaak. En nu schrijft Demirtas dus boeken in zijn cel.

Onbereikbare dromen

Mijn moeder vroeg of ik haar de Turkstalige versie van Morgenlicht kon bestellen, maar ik temperde haar enthousiasme door te zeggen dat het weer dezelfde verhalen waren over Turkse vrouwen die vechten voor hun vrijheid of die slachtoffer worden van eremoorden. Gekende verhalen die ons in een diepe dal van moedeloosheid en cynisme brengen. Machteloos lezen we de woorden en het tragische lot van de vele vrouwen die vermoord werden. Vermoord omdat ze wilden geloven dat liefde en geluk, vrijheid en emancipatie ook hen toebehoorde. Zelfbeschikkingsrecht en gelijke kansen blijven onbereikbare dromen voor vele vrouwen die de vlam in hun diepste binnenste voelen, die de zware ketenen willen losrukken van hun polsen en het willen uitschreeuwen: ‘ik besta, ik ben hier, ik leef!’.

Ik ben opgegroeid met de verhalen van de Turkse vrouw: het enige wat telt is de eerbaarheid (lees: de maagdelijkheid). Als dat stukje vlies er niet meer is, dan zijn vaders en broers en neven en ooms gekrenkt in hun mannelijkheid. Dat stukje vlies in de binnenste van een vrouw is het recht van een vrouw om te leven, om te bestaan. Dat is haar geloofwaardigheid. Dat is haar missie: het vliesje zo goed mogelijk bewaren voor alle mannen in haar leven om hun ego’s in stand te houden. Het recht op het vliesje wordt al op haar geboortedag geëist door de mannen in haar leven. Ze is kansloos. Ze is stemloos.

Het lot van Tequila Leila

Het boek van Demirtas ligt nu in mijn boekenkast die mijn leven perfect illustreert: chaotisch, druk en veelzijdig. Net zoals het boek van Demirtas behandelt het boek van Elif Safak de positie van de vrouw in Turkije. Het boek met de titel 10 minuten, 38 seconden in deze vreemde wereld gaat over Tequila Leila die in een vuile container luistert naar haar lichaam dat zich voorbereidt op de dood. Tussen het laatste restje adem en de laatste hartklopping neemt ze de verschillende geuren terug waar die gekoppeld zijn aan een herinnering.

Ze gaat terug naar haar ouderlijk huis in de provincie Van, waar ze leeft met haar biologische moeder die ze tante noemt, haar adoptiemoeder en haar biologische vader. Polygamie gebeurt om verschillende redenen. In dit boek omdat de eerste vrouw haar man geen kind kon schenken. Leila leert als kind te zwijgen en te ondergaan. Ze leert dat ze een meisje is, al op kinderleeftijd moet ze zich schikken naar de wetten van het patriarchaat. Wanneer ze op zesjarige leeftijd wordt aangerand en later verkracht door haar oom, de broer van haar vader, biecht ze alles op aan haar ouders. Haar vader gelooft haar niet en wil haar uithuwelijken aan de zoon van haar verkrachter, haar neef.

De Begraafplaats der Vergetenen

Ze loopt weg van huis en eindigt in Istanbul als prostituee. Haar vriendengroep bestaat uit vijf personen die allemaal op het randje van de maatschappij leven: een transseksueel, een vluchteling, een dwerg, een zangeres die van haar man gescheiden is en een jeugdvriend die getrouwd is met een ultraconservatieve vrouw en haar even conservatieve familie. Dan komt ze iemand tegen die haar ten huwelijk vraagt en zo proeft ze even van authentieke en onvoorwaardelijke liefde. Ze trouwt en zegt het leven als sekswerker vaarwel.

Maar niet voor lang. Haar echtgenoot sterft en ze moet noodgedwongen terug in de sector werken. Haar leven draait dan nog om haar vijf vrienden. Allemaal lopen ze met dezelfde stigma’s rond: de verschoppelingen der aarde, vrouwen zonder waarde, gevallen vrouwen. Ze hebben een naam, een gezicht en een ziel maar ze bestaan niet voor de maatschappij. De vrienden klampen zich stevig aan elkaar vast, terwijl het leven verder over hen raast en hen klappen blijft uitdelen.

Tequila Leila eindigt in een vuilniscontainer en wordt begraven op de Begraafplaats der Vergetenen. De begraafplaats is voor de eenzamen zonder familie, de naamlozen, de stemlozen, de verstotenen: van sekswerkers tot criminelen, de marginalen van de maatschappij die begraven moeten worden maar die geen echte begrafenis verdienen. Ze krijgen geen grafsteen, maar een nummer op een houten bordje.

Spelden als wapen

Er passeert een gesprek tussen de transseksueel, Nalan, en de echtgenoot van Tequila Leila. Hij vraagt aan Nalan wat het verschil is tussen Europese steden en Turkse steden. Nalans antwoord: dat het grootste verschil misschien wel het aantal spelden is dat je moet meenemen als je gebruikmaakt van het openbaar vervoer in Istanbul.

Turkse vrouwen beschermen zich met spelden op de bus tegen mannen die hen lastigvallen. Ze prikken die mannen die te dicht bij hen komen staan, zodat ze niet worden betast in een overvolle bus of metro. Dat is misschien de beste illustratie van de huidige situatie in Turkije. Turkse vrouwen moeten zichzelf bewapenen als ze het dagelijks ritje van hun huis naar hun werk en omgekeerd willen overleven. Want justitie zal nog eerder een sociopaat geloven dan een transseksueel die probeert te overleven in het onverdraagzame Turkije.

Elif Safak is niet alleen de stem van de sekswerkers in Turkije, maar eert met dit boek ook de verschillende naamlozen op de Begraafplaats der Vergetenen en houdt het land een spiegel voor. De samenleving kreunt onder de trauma’s die nog altijd worden veroorzaakt door het in stand houden van een patriarchale cultuur.

Pinar Gültekin

In een interview in De Morgen stelt Safak dat het patriarchaat mee in stand wordt gehouden door de islam en de politiek. De vraag is natuurlijk of de positie van de vrouw zo veel beter was voor Erdogan. Niet alles is de schuld van de politieke islam.

De politieke islam kan wel degelijk wetten ten voordele van polygamie en verkrachters voorstellen. Maar de opvoeding speelt daarbij ook een cruciale rol. Wanneer geweld tegen vrouwen wordt geminimaliseerd en zelfs weggelachen omdat het schattig is dat een vijfjarig mannetje op nationale tv zijn tante slaat en aan haar haren trekt, dan mogen we niet verwonderd zijn dat over vijftien jaar dit kind zich ontpopt tot een mishandelaar van zijn partner. De stand-up comedienne Yasemin Sakallioglu is geschokt als ze deze beelden op tv ziet passeren en uit haar verontwaardiging via Instagram.

Het is niet de eerste keer dat vijfjarige kinderen hun oudere zussen slaan en aan hun haren trekken omdat ze met een jongen gezien zijn.  Op de dag dat Pinar Gültekin, een 27-jarige jonge vrouw, gewurgd wordt en haar levenloze lichaam wordt gedumpt in het bos door haar ex-partner, worden wij nog altijd geconfronteerd met deze beelden. Turkije heeft een probleem met opvoeding. Niet alleen bij hun kinderen, maar ook bij hun volwassenen.

Het Verdrag van Istanbul

Op Twitter uit Turkije zijn verontwaardiging over de koelbloedige moord op Pinar: ‘Turkije is een begraafplaats voor vrouwen’, tweet een vrouw. De hashtag #Istanbulsözlesmesiyasatir circuleert. Letterlijk vertaald: ‘het Verdrag van Istanbul doet leven’.

Dat verdrag (pdf) gaat over het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld. Uitgebreider gaat het dus over preventie van geweld, de bescherming van slachtoffers en de straffeloosheid van de daders stoppen. Turkije was het eerste land dat zijn handtekening hieronder zette in 2011. 33 andere landen tekenden mee, waaronder ook België. Vandaag stelt Erdogan zich vragen bij dat verdrag en heeft hij geopperd om zijn engagement in te trekken na een grondig onderzoek. Het verdrag zou te eenzijdig zijn en de positie van de man verzwakken en hem als een potentiële dader voorstellen. Het zou de structuren binnen een gezin in gevaar brengen en het zou voor nog meer ‘marginale activiteiten binnen de LGBTI-gemeenschap zorgen’. Wat dat laatste ook moge zijn natuurlijk, een mens heeft er het raden naar.

Sociologe Yakin Ertürk zegt dat Turkije zich nog verder zal isoleren als het zich uit dit internationaal verdrag terugtrekt. Turkije was op de goede weg, met haar sterke en actieve vrouwenbewegingen. Er was een positieve samenwerking ontstaan met de overheid. Nu wordt alles opgeblazen door de homofobe en vrouwonvriendelijke grillen van Erdogan. De sociologe stelt dat Turkije openlijk de oorlog heeft verklaard aan vrouwen en waarschuwt voor nog meer trauma’s in de samenleving.

Online vind je de aantallen slachtoffers van femicide per jaar in Turkije terug, met hun namen, vanaf 2008. De naam van Pinar Gültekin is nog niet toegevoegd, maar dat zal binnenkort ook wel gebeuren. Turkije is het land waar je als vrouw eindigt in de statistieken. Er is nog veel werk aan de winkel zolang de verontwaardiging van de Turkse moslims groter is over gehackte minaretten waar er Bella Ciao door de luidsprekers galmt in plaats van over deze zorgwekkende statistieken.

Oorlog tegen vrouwen

Mijn moeder zegt altijd dat hoe meer tranen er zullen vloeien, hoe beter ik het zal begrijpen. Maar ook zij begrijpt de brutaliteit tegenover de vrouwen niet meer. Mijn moeder — die het woord ‘haat’ nooit in haar mond neemt — spreekt vandaag over vrouwenhaat. Wij zijn als vrouwen getekend voor het leven. Ik leef met mijn moeder in Vlaanderen, maar wij voelen ons sterk verbonden met de vrouwen in Turkije.

Wij leven mee met de verstotenen der aarde, wij leven mee met de naamlozen en de sekswerkers. Wij leven mee met Pinar Gültekin, Hande Kader, Özgecan Aslan, Cilem Dogan en nog vele andere vrouwen die het slachtoffer zijn geworden van femicide. Zolang wij leven zullen deze vrouwen verder leven in onze gedachten en in onze teksten. Onze pennen zullen voor hun schrijven totdat Vrouwe Justitia terug op haar voetstuk wordt geplaatst in Turkije.