De verkiezingen in Zuid-Afrika: bestendigde instabiliteit

Op 8 mei houdt Zuid-Afrika verkiezingen voor de het nationale parlement en de provinciale parlementen. De prognoses wijzen weer op een overwinning voor het ANC met, net als in 2014, concurrentie van de Democratische Alliantie (DA) en de Economische Vrijheidsvechters (EFF). Ook nu zal het ANC niet overal 50% van de stemmen halen. De regeringspartij valt aan te rekenen dat de kloof tussen arm en rijk groter dan ooit is geworden. En de corruptie bij overheid en politici is schrijnender dan ooit. Een formule voor zorgwekkende instabiliteit in een door wrok en verdeeldheid geplaagd land. Zal het ANC, met het verwachte nieuwe mandaat, dit verval het hoofd kunnen bieden?

Stand van zaken

Volgens de laatste prognoses zal 61% van de kiezers stemmen op ANC, 19% op de liberale DA en 11% op EFF. Vergeleken met vijf jaar geleden lijken DA en ANC iets te hebben verloren en wint de EFF met 4%. 4% winst is klein als je die afzet tegen de grote toename van het aantal verarmde, ontgoochelde zwarte burgers – dé electorale doelgroep van de partij. Meer dan 40% van de jongeren groeit op in gezinnen zonder inkomsten en meer dan 50% van de jongeren is werkloos. De matige winst wordt verklaard door de verwachting dat ongeveer 26% van de stemgerechtigde burgers, veelal jongeren, van de stembus zal wegblijven.

Ook breder wordt er diepe onvrede gevoeld. Gedurende de ‘negen weggegooide jaren’ van president Zuma (ANC) is het land op allerlei terreinen achteruit gehold. De economie raakte in het slop en staatscorruptie bereikte een fase van zogenaamde staatskaping: het regeringsbeleid werd verregaand bepaald door grote (familie)bedrijven. Onder Zuma leverde het ANC daarnaast veel incompetente en zichzelf verrijkende bestuurders die staatsbedrijven degradeerden tot hun persoonlijke speelballen en melkkoeien. Vitale elektriciteits- en infrastructuurvoorzieningen (Eskom, SAA) werden jarenlang niet onderhouden en staan op het punt van instorten.

Zo klagen kiezers tijdens campagnebijeenkomsten niet enkel over armoede maar ook over de elf jaar durende, alles ontregelende geplande stroomonderbrekingen (beurtkrag) van elektriciteitsleverancier Eskom. En de verarmende bevolking noemt de toenemende vervreemding die zij voelt tegenover de zichzelf verrijkende ANC-bestuurders. Die laatsten gedragen zich alsof de burgers er voor hen zijn en niet andersom.

Het draait in de verkiezingscampagne nog weinig om ideeën. Politici proberen vooral de eigen macht te bestendigen door met pr-stunts en lee praatjes met de man op straat kiezers aan zich te binden. Sommige ANC’ers proberen zelfs met voedselpakketten (en televisiecamera’s) in de aanslag verarmde kiezers te paaien.

Zelfbediening

Vorig jaar werd Zuma afgezet en zou er met Cyril Ramaphosa als president een nieuwe dageraad aanbreken. Ramaphosa laat zich kennen als integere, verbindende figuur. Aan de zijde van Mandela voerde hij in 1994 met de Afrikaner regering de onderhandelingen voor de nieuwe Grondwet. Nu zou er onder Ramaphosa’s leiding haast gemaakt worden met de bouw van wederopbouwwoningen (HOP-huizen) voor krotbewoners en met bestrijding van de stijgende werkeloosheid en zelfverrijking.

Die nieuwe dageraad viel dit jaar tegen toen bekend werd dat Ramaphosa omgerekend 46,7 miljoen euro had uitgetrokken voor het bouwen en opknappen van ministerswoningen. Daar kwam bij dat hij in de campagne had beweerd dat er voor de armen sinds 1994 4 miljoen HOP-huizen gebouwd zouden zijn. Dit bleken er 3,3 miljoen te zijn, waarvan vele onbewoonbaar waren wegens ondeugdelijk materiaal en slecht vakmanschap.

Ramaphosa zette tevens 180.624 euro opzij om politici te vrijwaren tegen de gevolgen van de stroomonderbrekingen – waar zij zelf debet aan zijn. Verder besteedde hij 62.284 euro aan het opknappen van de keuken en badkamer van een minister en 353.000 euro aan het nieuwe tapijt voor minister Dlamini-Zuma’s kantoor (een van Zuma’s echtgenotes).

Graaiers en geldschieters

Wil het ANC ook na de verkiezingen het resterende vertrouwen bestendigen, dan zal Ramaphosa de graaiers uit het partijkader moeten verwijderen en afscheid moeten nemen van malafide geldschieters. Hij neemt nu duidelijk afstand van figuren als Ace Magashule. Deze diep corrupte premier voor de provincie Vrijstaat zit diep in de staatskaping, houdt met maffiapraktijken ‘zijn’ provincie in zijn greep en roept kiezers op niet op blanken te stemmen.

Onlangs betaalde de regering Eskom 109,6 miljoen euro zodat – tenminste in verkiezingstijd – het licht aan zou blijven. De elektriciteitsleverancier heeft een schuld van 26,1 miljard euro en verkoopt structureel te weinig stroom om overeind te blijven. Minister Pravin verklaart echter dat Eskom niet zal omvallen maar dat het opgedeeld in aparte bedrijven gesaneerd wordt (zoals men dat ook met andere noodlijdende staatsbedrijven heeft moeten doen).

Landhervorming

Ramaphosa heeft verder aan bezorgde Afrikaners verklaard landonteigening zonder vergoeding door te zullen zetten, maar zich daarbij aan de Grondwet te houden. Landhervorming raakt de vaak als boer werkzaam zijnde Afrikaner in zijn ziel en zaligheid. Ramaphosa maakte al vaart met de onteigening, maar wordt afgeremd door bezorgde buitenlandse investeerders.

Bij het ANC draait het in de campagne dus vooral om Ramaphosa: hij is de reden om ANC te stemmen, hijis betrouwbaar en hijerkent de fouten van het verleden. Hij behoudt de regerings-status quomaar gaat voort met landhervormingen. En met het mandaat van de kiezers belooft hij de partij te hervormen.

DA

De Democratische Alliantie heeft, daar waar zij regeert, bewezen de zaken beter te doen. Haar toppolitici hangen vaak een vorm van flink vrijemarktdenken aan en weten dit met integriteit toe te passen op hun stad of gebied.

Als voorbeeld van goed DA-bestuur wordt vaak het succesverhaal van de West-Kaap aangevoerd – de enige provincie waar de DA regeert. Volgens de prognoses zal de DA haar basis ginds kunnen behouden en zo een ANC-EFF-coalitie afwenden – een angstbeeld dat de partij, niet helemaal vrij van gewestelijk separatistisch sentiment (dat wel de Kaap-Partij nastreeft), succesvol heeft gecultiveerd.

Ook in Johannesburg heeft de DA zich kunnen bewijzen. De partij heeft de binnenstad waar mogelijk gerevitaliseerd, werkgelegenheid aangemoedigd, ze bestrijdt de drugshandel en geeft prioriteit aan orde en wetshandhaving. In de meest achtergebleven Johannesburgse wijken, zoals Alexandra, is er echter nog veel te doen. Daar braken onlangs, mogelijk door het ANC opgehitste, onlusten uit wegens gebrekkige openbare diensten. Daar spon de EFF garen bij. Analisten vermoeden dat Alexandra model kan staan voor andere delen – misschien landwijd – waar teleurstelling in de DA winst voor de EFF genereert.

In de campagne richt partijleider Mmusi Maimane zich tot Afrikaners door zich te kanten tegen landonteigeningzonder vergoeding(zoals voorgestaan door ANC en EFF), en tot zwarten door te beloven de wandaden van het ANC af te straffen. In het algemeen keert de DA zich fel tegen corruptie, immigratie – vooral vanuit het inmiddels veilige Zimbabwe – en onveiligheid.

EFF

Ook de EFF – wier ‘hoofdcommandant’ Julius Malema zelf corrupt is en critici binnen de partij onlangs voor 26.500 euro heeft omgekocht – keert zich fel tegen het ANC-verderf. De partij viseert ook de in hun ogen coulante, grondwettelijke, houding jegens blanken inzake landhervormingen. Deze frustratie leeft veel onder jonge zwarten en wordt Ramaphosa (medeopsteller van de Grondwet) aangerekend. De blanke minderheid, die het meeste land in handen heeft, moet nu afstand doen van haar ‘voorrechten’ en haar land, anders zwaait er wat: ‘Wij hebben niet opgeroepen tot het vermoorden van blanken – nog niet’, aldus de hoofdcommandant. Om de EFF wind uit de zeilen te nemen worden dergelijke geluiden ook informeel en formeel bij ANC’ers gehoord, en sommige antiblanke EFF-punten worden al op nationaal en provinciaal niveau overgenomen. Velen houden hun hart vast voor groei van de EFF.

In haar manifesten belooft de partij een ware socialistische heilstaat met gratis onderwijs en gezondheidszorg en met zwarte boeren. De partij laat echter in het midden hoe dit betaald moet worden. De EFF kan geen grootse verkiezingscampagne bekostigen, maar met dit soort uitspraken – en door bij vergaderingen opstootjes te veroorzaken – weet men wel aandacht te genereren.

In de campagne streeft de EFF zuiver socialisme na, maar met pan-Afrikaanse aspiraties: het lot van Zimbabwaanse migranten zou iedere zwarte Zuid-Afrikaan ter harte moeten gaan, en dus is is de partij pro immigratie. Voorts moeten landhervormingen meteen doorgevoerd worden, buiten de geest van de beperkende Grondwet om, en moeten blanken een toontje lager zingen.

Na de verkiezingen

Dankzij de voorspelde lage opkomst ziet het ernaar uit dat de status quo behouden blijft, met het ANC aan de macht en de DA als geduchte concurrent. In sommige gemeenten vormen DA en EFF sinds 2016 coalities, maar op provinciaal niveau willen beide partijen dit niet. ANC en EFF sluiten elkaar echter niet uit van coalities.

Het ANC zal er wel álles aan moeten doen om intern orde op zaken te stellen en de openbare diensten en de economie aan te pakken. Slaagt ze daar niet in, dan zullen de onvrede en instabiliteit onder de bevolking ondanks de stabiele partijverhoudingen verder groeien. En dan zou een aan geloofwaardigheid inboetend ANC uit onmacht – zoals eerder al gebeurde – meer beleidspunten van de groeiende EFF kunnen overnemen. Hiervoor kan de partij kortstondig electoraal beloond worden, maar ten koste van de Afrikanerbevolking, het vertrouwen van buitenlandse beleggers in Zuid-Afrika en uiteindelijk van ’s lands economie en algehele welzijn.