De relaties tussen China en de VS zijn de laatste jaren onder het vriespunt gedaald, zeker na de verschijning van Trump op het wereldtoneel. De VS willen hun hegemonie behouden en zien China als een te duchten concurrent die gedwarsboomd dient te worden. Het America First-beleid van Trump leidt echter ook steeds meer tot een vervreemding van de Europese bondgenoten, die niet langer op de VS lijken te kunnen rekenen.

Dé uitdaging voor zowel de EU als voor China bestaat er daarom in om samen een nieuwe, multipolaire wereldorde uit te bouwen op gedeelde waarden tussen Oost en West, hoe moeilijk en onwaarschijnlijk dat op het eerste zicht ook lijkt. Samen vertegenwoordigen zij wél meer dan een derde van het wereld-bbp. Kan een Europees-Chinese tandem voor de wereldgemeenschap worden wat de Frans-Duitse as betekende voor de EU in de jaren 50?

Helaas moeten we vaststellen dat de EU intern hopeloos verdeeld is en zich diplomatiek volledig door China uit elkaar laat spelen. Daarnaast zouden de VS een toenadering tussen China en de EU op dit moment ook nooit toelaten. De EU is zelf op zijn beurt dan weer te afhankelijk van de VS voor zijn eigen veiligheid, in de vorm van de NAVO.

De volgende hegemoon?

Wat China zelf betreft, zien we dat het land momenteel nog te veel vast zit in zijn paradigma dat het de volgende hegemoon moet en zal worden. China gedraagt zich ook nog veel te onvolwassen op het wereldtoneel, hypergevoelig voor de minste kritiek en net als Trump even gretig met de verspreiding van fake news, zoals de complottheorie als zou het virus door Amerikaanse militairen naar Wuhan gebracht zijn. De manier waarop zowel buurlanden als westerse landen worden afgedreigd bij de minste kritiek op China, is ook al niet meteen een toonbeeld van een zelfverzekerde en volwassenen natie. Het heeft meer iets weg van een onzekere tiener met groeipijnen en teveel hormoonschommelingen.

Misschien doet deze coronacrisis de geesten toch wat rijpen, nu meer dan ooit duidelijk geworden is dat niet één land sterk genoeg is om alle uitdagingen waar de wereldgemeenschap anno 2020 voor staat aan te pakken. Of het nu gaat over virusuitbraken, de klimaatcrisis, economische groei, etc… Geen enkel land kan het volledig in zijn eentje rooien.

Xi Jinping, de nieuwe Deng Xiaoping?

Met Xi zit alvast iemand in het zadel met een visie. Iemand die zijn afspraak met de geschiedenis niet wil missen. Dat is ook de reden waarom hij de grondwettelijke limiet van twee termijnen op het presidentschap in 2018 liet verwijderen. Een nieuwe wereldorde bouw je niet in tien jaar, moet Xi gedacht hebben. Dat betekent voor alle duidelijkheid dat Xi niet benoemd is voor het leven. De verschillende facties binnen de CCP zullen blijven hun invloed uitoefenen en pogen het laken naar zich toe te trekken.

Een interessante parallel kan hier getrokken worden met het politieke leven van Deng Xiaoping, ook al wordt Xi vaker vergeleken met Mao Zedong omwille van zijn totalitaire trekken. Deng kon na het overlijden van Mao geleidelijk aan de macht verwerven en zo zijn veel pragmatischere visie op de economie doordrukken, wat meteen het startschot was van de grootste economische omwenteling uit de wereldgeschiedenis.

Na de tragedie van Tiananmen in 1989 volgden een aantal jaren van grote repressie. Ook nu zien we dat de initiële reactie van de CCP op de coronacrisis meer censuur en meer repressie is. In tijden van existentiële crisis is meer tegenspraak dulden wel het laatste waar de CCP zin in heeft. Pas wanneer de existentiële dreiging volledig bedwongen is en ook de economische gevolgen van de coronacrisis onder controle zijn, bestaat de kans dat de CCP intern zal discussiëren over de nodige hervormingen van het systeem om stemmen van onderuit meer speelruimte te geven, in het belang van de partij en de stabiliteit van het systeem zelf.

Ook na Tiananmen zagen we, na de initiële repressie, dat China een versnelling hoger schakelde in de economische transformatie naar een geleide markteconomie. Dat gebeurde vooral onder impuls van Deng en zijn befaamde Zuidelijke Tour in de lente van 1992. Deng was toen eigenlijk op papier zijn macht volledig kwijt. Meer zelfs, Deng was eigenlijk zelfs nooit president of partijvoorzitter geweest. Toch bleef hij de facto de échte leider van China.  Met een duidelijke boodschap van meer economische openheid wist hij de Chinezen in het zuidelijke handelsprovincie Guangdong in die mate te begeesteren, dat zijn opvolger Jiang Zemin niet anders kon dan die lijn te volgen, tegen de conservatieve factie van de partij in. Zo stelde Deng zijn erfenis van economische hervormingen veilig. Ook hij had dus ongeveer vijftien jaar nodig om zijn visie volledig door te drukken.

Het Europese antwoord: een speciale gezant voor China-zaken

Zoals gezegd laat de EU zich momenteel volledig uit elkaar spelen door China. Verschillende lidstaten proberen elkaar economisch vliegen af te vangen en laten China op die manier toe zijn invloed verder uit te breiden. Sommigen lidstaten durven zich te keren tegen China, zoals bijvoorbeeld recent Zweden. Na de gevangenisstraf voor de Zweeds-Chinese boekhandelaar Gu Minhai en de bedreigingen ten aanzien van Zweden door de Chinese ambassadeur, is de Zweedse publieke opinie ten aanzien van China volledig gekeerd. In die mate zelfs dat intussen alle Confuciusinstituten in Zweden gesloten zijn. Dit zal ongetwijfeld leiden tot minder economische kansen voor Zweedse bedrijven in China en is dus eigenlijk geen aantrekkelijke piste.

Net daarom is het hoog tijd dat de EU eindelijk leert met één stem te spreken ten aanzien van China.  De EU blijkt perfect in staat om met één onderhandelaar, de Fransman Michel Barnier, de brexit te onderhandelen in naam van 27 lidstaten.  Waarom zou de EU dan niet één speciale gezant voor China-zaken kunnen aanstellen die de dialoog met China aangaat en duidelijk aangeeft welke praktijken wel en niet kunnen voor de EU?

Naar een geschikt profiel is het bovendien niet lang zoeken. De Duitse bondskanselier Merkel zou uitermate geknipt zijn voor deze positie. Merkel wordt door de Chinezen nu al de facto gezien als de leider van Europa.  Zij is enorm gerespecteerd in China omdat zij respectvol en heel zakelijk communiceert, maar tegelijkertijd ook bekend staat als een ‘harde tante’ die op haar strepen staat. Ook het Duitse exportsucces in China straalt duidelijk af op haar persoon en het relatieve succes van Duitsland bij het bedwingen van de coronacrisis evenzeer.

Met haar politieke gewicht in Europa en haar lange internationale ervaring is zij vanuit Chinees oogpunt de evidente evenknie van president Xi. Bovendien heeft ze ruime levenservaring in de DDR, wat haar ongetwijfeld ook beter toelaat het communistische regime beter in te schatten. En laat haar aub ook gewoon Duits spreken, zodat Chinezen ook wat beter begrijpen dat Europeanen geen Amerikanen zijn. Enkel een bijscholing in Chinese filosofie, cultuur en communicatie ontbreken nog.

Een rechtstreekse en exclusieve dialoog tussen een Europees gezant van het kaliber van Merkel en de Chinese president, zou wel eens de sleuteldialoog van het komende decennium kunnen worden. Indien de dialoog slaagt, kan dit het begin zijn van een multipolaire wereldorde waarbij Europa en China samen de juiste fundamenten zoeken en vertrouwen opbouwen. Indien de dialoog faalt, zal een nieuwe koude oorlog tussen China en de VS onafwendbaar zijn, waardoor Europa opnieuw dreigt verscheurd te raken tussen 2 grootmachten.

De leider beslist, maar de Chinese middenklasse bepaalt

Zoals eerder aangegeven zal Xi in zijn streven naar meer Chinese invloed op het internationale toneel echter voeling moeten houden met de aspiraties van de Chinese middenklasse. Een te assertieve houding op het internationale toneel die leidt tot een nieuw Chinees isolement zal initieel misschien wel onder impuls van propaganda en retoriek op wat nationalistische bijval kunnen rekenen. Maar al snel zullen de binnenlandse problemen de kop opsteken zoals een vertragende economische groei, de impact van de klimaatcrisis, de snelle vergrijzing en vanaf 2030 ook een dalende bevolking.

De belangen van de opkomende Chinese middenklasse zijn hoogstwaarschijnlijk veel beter gediend met een op gedeelde waarden gebaseerde internationale gemeenschap met China als prominent lid eerder dan een nieuwe koude oorlog tussen de VS en China. Xi zal dus niet zomaar als een alleenheerser te keer kunnen gaan op het internationale toneel. Verhoopt mag worden dat de groeiende middenklasse op die manier de gematigde factie binnen de communistische partij verder zal versterken, ten nadele van de meer radicale en antiwesterse factie.

Zo is het finaal maar zeer de vraag of Xi het volk leidt, of het volk Xi leidt. Dit maal is het niet Confucius die ons inzicht geeft in de Chinese psyche, maar wel die andere grote Chinese filosoof, Laozi, de grondlegger van het daoïsme. Die filosofische stroming staat bol van de paradoxen die met heel weinig karakters heel diepe wijsheden vertolken. Niets voor niets is het centrale concept 无为而为 “wu wei er wei” of “handelen door niet te handelen”, waarmee bedoeld wordt dat men niet tegen de natuur van de dingen kan ingaan. Ook Xi kent ongetwijfeld de volgende daoïstische wijsheid:

欲上民，必以言下之 Wie zich boven het volk wil stellen, moet in het spreken onder hen staan.

欲县民，必以身后之 Wie het volk wil leiden, moet hen in daden weten te volgen.

是以圣人 Het is daarom dat de Wijze

处上而民不重 Bovenaan staat, zonder dat het volk hem zwaar om dragen vindt

处前而民不害 Vooraan staat, zonder dat het volk er schade van ondervindt.