Feodaliteit versus moderniteit in Rusland: een titanenstrijd

Het is opvallend dat landen waar de feodaliteit tot in de twintigste eeuw gangbaar is gebleven, op alle gebieden conservatiever zijn dan deze die al vele eeuwen de feodaliteit zijn ontgroeid. Hun burgers hebben geen bijzondere voorkeur voor ‘echte’ democratie, maar aanvaarden en gehoorzamen autoritaire leiders. Vrouwen zijn er nog steeds min of meer ondergeschikt aan mannen. Er is weinig ondernemingsgeest en de staatseconomie overheerst. Corruptie en het recht van de sterkste worden algemeen aanvaard. De burgers houden niet van verandering, want dat zou de toestand kunnen verslechteren. Ze aanvaarden liever hun schamel lot. Gehoorzaamheid en lijdzaamheid overheersen. Dat zijn de voornaamste kenmerken van de feodale mentaliteit.

Ik weet wel dat in de laatste helft van de 19de eeuw de feodaliteit bijna overal juridisch is afgeschaft. In de praktijk bleven echter de feodale verhoudingen en mentaliteit tot diep in de twintigste eeuw overheersen. Dit is het geval in de grootste gedeelten van Zuid- en Oost-Europa en natuurlijk ook in Rusland.

Een paradoxale stelling

Mijn schijnbaar paradoxale stelling luidt dat het marxisme-leninisme de feodale mentaliteit in Rusland eerder heeft versterkt dan gebroken. De edelman Lenin en de orthodoxe seminarist Stalin waren diep doordrongen van de feodale mentaliteit. Marx had het kapitalisme ontleed, maar geen handleiding nagelaten over hoe een communistische maatschappij kon opgebouwd worden. Dus deden ze het op hun manier en volgens hun cultuur. De algemeen verspreide orthodoxe godsdienst werd verboden en vervangen door het geloof in de hemel op aarde van een communistische maatschappij. Dit alles gebeurde door bevelen van de leider (tsaar). Zonder enige inspraak van de burgers.

Tegenstanders en andersdenkenden werden brutaal uitgeschakeld. Iedereen werd gedwongen in de staatsbedrijven of staatsboerderijen te werken. Vrij ondernemen werd verboden. De afhankelijkheid van de staat en de grote leider was totaal en dit werkelijk van de wieg tot het graf. Die leider werd vereerd als een god. In processies werden onder het zingen van ‘religieuze’ communistische liederen zijn icoon en deze van zijn voornaamste medewerkers rondgedragen en vereerd als waren het orthodoxe heiligen. Een ‘moderne’ feodaliteit was geboren.

Mijn tweede stelling is dat het marxisme-leninisme uiteindelijk beter paste bij de feodale mentaliteit van de Russen dan het wilde kapitalisme van de jaren negentig van de vorige eeuw. (Vanden Berghe, Yvan, De Koude Oorlog. Een nieuwe geschiedenis. Leuven, 2008, blz. 484-489)

Versnelling via het internet

Collectieve mentaliteiten kunnen veranderen. Dat vraagt echter toch enige generaties. De voornaamste doorbreker is momenteel het internet: sneller en effectiever. Niet te verwonderen dat de Chinese autoritaire staat (ook een gewezen feodaal land) het internet helemaal controleert. En dat Poetin nu zijn uiterste best doet om dat ook te kunnen verwezenlijken.

Het is evident dat het internet vooral het domein is van de jongeren. De 68-jarige Poetin en veel van zijn leeftijdsgenoten gebruiken het internet niet zelf. In tegenstelling tot zijn aartsrivaal, de 44-jarige Navalny, die zelf een product is van het internet.

De vraag is of de door het marxisme-leninisme en dus feodale mentaliteit gevormde autoritaire Poetin ook nog populair kan zijn bij de internetgeneratie. Kan zijn leiderschap nog lang voortduren? Immers, de president wordt om de zes jaar verkozen en steunt op een parlement dat ook verkozen wordt. Het is wel te verstaan dat verkiezingsresultaten kunnen aangepast worden, maar zoals het Wit-Russisch voorbeeld aantoont, kan daar niet in overdreven worden. Met andere woorden, de vraag is of de nieuwe Russen op Poetin of zijn eventuele vervanger zullen blijven stemmen? Zullen ze door hun contacten met het Westen niet eerder voor vrijheid en democratie kiezen? Zullen ze zich dus niet willen loswrikken van de overgeërfde feodale mentaliteit?

Het mentaliteitsverschil

Verschilt de mentaliteit van de jongeren dan echt van deze van de oudere Russische bevolking? Dit kan best getoetst worden aan hun houding ten aanzien van het fenomeen Navalny. Hij is duidelijk een vijand van het feodale systeem van Poetin, maar hij zit toch niet helemaal op dezelfde golflengte als de twintigjarigen. We weten intussen al dat de jongeren toch goed vertegenwoordigd waren in de protestbetogingen tegen Navalny’s opsluiting in de gevangenis.

Dankzij de voortdurende wetenschappelijke peilingen van het neutrale sociologisch onderzoekscentrum Levada, dat de vernederende titel moet dragen van ‘agent van een buitenlandse natie’, zijn we goed op de hoogte. Uit een peiling van februari 2021 weten we dat 57% van de jongeren tussen 18 en 24 jaar niet willen dat Poetin in 2024 opnieuw president wordt. Terwijl 59% van de personen vanaf 55 jaar en meer dat wel willen. 38% van de 18- tot 24-jarigen hebben begrip voor de protesten tegen de opsluiting in de gevangenis van Navalny. Tegen 16% van de 55-jarigen en ouder. Van de groep van 18 tot 24 jaar gelooft 34% dat Navalny door de Russische staat is vergiftigd. Dit wordt daarentegen slechts door 9% van de 55-jarigen en meer aangenomen.

Uit meerdere andere enquêtes besluit Levada dat een meerderheid van de jongeren minder paternalistisch en toleranter is dan de oudere generaties. Ze staan doorgaans meer geëngageerd in het leven en denken positiever over het Westen. Ze zijn ook beter geïnformeerd en hun kennis van vreemde talen is beter. En sommigen, voorwaar, willen zelf ondernemen!

Nog 15 jaar!

Kan Poetin dan zijn meerderheid die nu varieert van 60 tot 65%, kwijtspelen? Rusland vergrijst. Eén op de vier Russen is gepensioneerd en er is nog steeds een meerderheid van 60% Russen met een duidelijke feodale mentaliteit. Die vrezen en keren zich af tegen iedere verandering. Ze vinden dat het hun plicht is voor de leider te stemmen en hem te volgen. Hun landgenoten die dat niet willen, begrijpen ze niet. Soms haten ze die nieuwlichters en willen ze hen bestrijden. Trouwens zullen die progressieve jongeren die in feite ook een — zij het wel belangrijke — minderheid zijn in hun leeftijdsgroep, de waarden die zij nu propageren, blijven aanhouden? Er is immers de universele wetmatigheid dat hoe ouder men wordt, hoe meer men zich neerlegt bij de realiteit.

Voor de pandemie werkte maar 15% van de bevolking in de vrije economie. Momenteel is dat maar 5,2% meer. De staat onderhoudt nu vrijwel iedereen. En wiens brood men eet, wiens woord men spreekt. Dat geldt zeker ook in Rusland. Neemt niet weg dat ook het Kremlin zich van het mentaliteitsverschil bewust is. Een van de maatregelen die ze dringend willen nemen, is het internet censureren en de toegang beperken. In het onderwijs en ook aan de universiteiten moet er meer gewerkt worden aan ‘patriottische’ vorming en vooral aan ‘correct’ geschiedenisonderwijs. Ook zal de staat naschoolse vormingen streng controleren op het verstrekken van ‘valse’ informatie. De staat zal vaderlandsgezinde jeugdverenigingen oprichten of steunen. Of dat zal slagen, weet ik niet, want de geest is reeds uit de fles.

Het regime denkt omwille van de demografie nog ongeveer 15 jaar gerust te kunnen zijn. Zo lang zullen de Russen met een feodale mentaliteit in de meerderheid zijn. Après nous le déluge! (maar dan in het Russisch).