Vandaag debatteert de Nederlandse Tweede Kamer over de notulen van de ministerraad die afgelopen maandag werden vrijgegeven. Dit in reactie op berichtgeving van RTL Nieuws, waarin gesuggereerd werd dat het kabinet bewust informatie over de toeslagenaffaire achterhield voor de Tweede Kamer. Een politieke doodzonde. Met een kanttekening: volgens de wet horen die notulen 25 jaar geheim te blijven. Degene die lekte naar RTL Nieuws, pleegde daarmee een misdrijf. Daarvan is inmiddels aangifte gedaan.

Vlucht naar voren

De demissionaire regering koos voor een vlucht naar voren. Van twaalf ministerraadvergaderingen tussen 10 mei en 29 november 2019 werden de notulen gedeeltelijk vrijgegeven. Van de vergaderingen waarin de toeslagenaffaire ter sprake kwam, valt te lezen welke bewindspersoon wat gezegd heeft.

In de media hadden oppositiepolitici hun oordeel meteen klaar. De teneur was dat het nog erger was dan verwacht. Dat de regering wist dat mensen ten onrechte als fraudeurs werden bestempeld, maar liever het eigen straatje schoonveegde dan burgers uit de problemen te helpen.

Sommige commentatoren meenden dat premier Rutte opgelucht moest zijn. Al enkele maanden wordt gerept van een ‘Rutte-doctrine’ van informatie achterhouden. Daar kwam een maand geleden nog bij dat hij had voorgesteld om voor CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt een functie elders te zoeken. Omtzigt was samen met Renske Leijten (SP) drijvende kracht achter het uitzoeken van de toeslagenaffaire. Nu werd zichtbaar dat de bewindspersonen van de drie overige coalitiepartijen – het links-liberale D66, het christendemocratische CDA en de orthodox-protestantse ChristenUnie – zich niet anders hadden opgesteld dan die van zijn eigen rechts-liberale VVD.

Oplossing gezocht voor toeslagenaffaire

In 2019 was Menno Snel (D66) staatssecretaris van Financiën en daarmee verantwoordelijk voor de belastingdienst. In de vergadering van 10 mei erkent hij dat er een probleem is. Hij kondigt aan een onderzoekscommissie in te stellen om dit probleem te verhelpen. In de vergadering van 29 mei verklaart hij het gevoel te hebben in deze problematiek steeds achter de feiten aan te lopen. De commissie moet dit verhelpen.

Wat de zaak extra gevoelig maakt, is de schijn dat sprake is van etnisch profileren. In de vergadering van 24 mei deelde Snel mee dat de belastingdienst eerst moet vaststellen of iemand Nederlander is voordat die toeslagen kan ontvangen. Daarbij werd ook geregistreerd of iemand een tweede nationaliteit had. In de vergadering van 7 juni ontkende hij dat er sprake was van etnisch profileren. Wel waren bij degenen die als fraudeurs waren bestempeld opvallend veel mensen van Turkse komaf.

Dit werd echter voorafgegaan door de mededeling dat sinds 2013 ten onrechte kinderopvangtoeslag is stopgezet bij mensen. Uit dossiers was gebleken dat de signalen die aanleiding gaven tot stopzetten te zwak waren. Het betrof geen bewijzen, maar vooral verdachtmakingen. De belastingdienst ging te rigide uit van fraude. De staatssecretaris zocht mogelijkheden om de getroffen mensen tegemoet te komen.

Hinderpaal is dat de huidige wetgeving de belastingdienst gebiedt om vooral streng op te treden bij vermoeden van fraude, zo blijkt uit de vergadering van 12 juli. De betreffende tak van de dienst in budgettair opzicht is efficiënt, maar blinkt niet uit in burgervriendelijkheid. Er is simpelweg geen loket waar burgers met vragen terecht kunnen. Daarnaast gaat de wetgeving uit van kwade wil bij toeslagontvangers. Andere bewindslieden die met de belastingdienst werken erkennen dat de samenwerking met de uitvoerende dienst niet altijd soepel verloopt.

CDA-top tegen Omtzigt?

Toen RTL Nieuws vorige week berichtte over de uitgelekte notulen, was de insteek dat minister Wopke Hoekstra van Financiën had geprobeerd zijn partijgenoot Omtzigt te ‘sensibiliseren’. Alsof de regering hem toen al kalt probeerde te stellen. De notulen van 12 juli laten een genuanceerder beeld zien.

Bewindslieden erkenden dat er problemen waren met de belastingdienst en andere instanties. Maar sommige Kamerleden maakten hun werk er niet makkelijker op, door al bij voorbaat fel te reageren, terwijl gewerkt werd aan een oplossing. Iets wat vooral stak bij Kamerleden met profileringsdrang uit de eigen coalitie. Tot slot verwees hij naar Omtzigt, die twee dagen daarvoor in de media minister-president Rutte had opgeroepen zich persoonlijk met het toeslagenprobleem bezig te gaan houden.

Het was D66-minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken die hierover begon. In reactie daarop antwoordde Hoekstra dat hij en minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid) vergeefs met Omtzigt hadden gesproken.

Is hier sprake van Omtzigt bewust klein proberen te krijgen? Of ging Omtzigt op dat moment gewoon te ver? Hij had kort daarvoor de ambtenaren van Financiën incompetent genoemd. Hoort een leidinggevende, in dit geval minister Hoekstra, niet op te komen voor zijn ondergeschikten?

Kaag

Sigrid Kaag, partijleider van D66 en de afgelopen vier jaar ontwikkelingsminister, verklaarde vorige week zich niks van de betreffende vergadering te kunnen herinneren en op dat moment waarschijnlijk in het buitenland te zijn geweest. Hoon was haar deel, toen uit de presentielijst bleek dat ze 12 juli wel degelijk aanwezig was. Dat was ze overigens bij vrijwel alle vrijgegeven vergaderingen.

Bij nader inzien lijkt sprake van een vergissing, niet van duiken. Had ze het zich herinnerd, dan had ze dat maar al te graag toegegeven. In de betreffende vergadering brak ze namelijk een lans voor Kamerleden die zich wilden profileren. Fel debat was immers in een democratie een gezond teken. Ze verwachtte dat dit vaker ging beuren, zeker naarmate de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 dichterbij kwamen. Zij maakte vaker mee dat niet alle woordvoerders van coalitiepartijen zich in haar beleid herkenden, maar dat het regeringsbeleid toch in hoofdlijnen uitgevoerd kon worden. Kaag is in eerdere bijdragen bekritiseerd. Op dit punt verdient ze lof.

Vandaag zal blijken hoe de Kamer de dingen ziet. Voorlopig geldt voor deze notulen hetzelfde als voor bronnenmateriaal in het algemeen: het is de lezer die het interpreteert.