Is NAVO-uitbreiding echt de boosdoener?

Half mei publiceerde Doorbraak een bespreking van een wetenschappelijk boek over de uitbreiding van de NAVO na de Koude Oorlog. De strekking: door tegen eerdere beloften in de NAVO toch uit te breiden met Oost-Europese landen, werd het Russische vertrouwen geschonden en de Russische belangen geschaad. De Russsische agressieve buitenlandpolitiek vanaf 2007 was daar een reactie op. Die reactie, en daarmee ook de inval van Georgië in 2008, de annexatie van de Krim in 2014 en de inval van Oekraïne in 2022, had het Westen kunnen vermijden.

Amerikanen slecht, dus Poetin niet?

Het is een opvatting die je vaker hoort, zowel in de media als bij sommige politici of vrienden en bekenden. Zij wijzen daarbij op de Amerikaanse invasie van Irak in 2003 en de huidige spanningen met China om Taiwan. De afgelopen twintig jaar is het moeilijk geworden om de Amerikanen als ‘de goeden’ te zien.

Maar rechtvaardigt dat het optreden van Poetin? De man die zijn presidentschap begon met een burgeroorlog in Tsjetsjenië en sindsdien het ombrengen van groepen burgers door soldaten, en van individuele critici door de geheime dienst, normaal vindt?

Na het uiteenvallen van het Oostblok in 1989 en de Sovjet-Unie in 1991 nam het Westen aan dat Rusland een liberale democratie met een kapitalistische vrije markt zou worden. U weet wel, Francis Fukuyama en ‘het Einde van de Geschiedenis’. We verdiepten ons niet in hoe Russen zelf de ontwikkelingen ervaarden. Alleen, gebrek aan inlevingsvermogen is niet hetzelfde als moedwillige agressie. De afgelopen dertig jaar was geen Europees land, en Canada evenmin, van plan een oorlog te beginnen met Rusland. Het weerhoudt Poetin er niet van het gehele Westen als dreiging te bestempelen.

Blijven de Verenigde Staten over. Een land dat er belang bij heeft om grootmacht te blijven. Een economische en politieke hegemonie die bedreigd wordt door de opkomst van China. Maar zelfs als de Amerikaanse steun aan Taiwan inderdaad enkel imperialistisch eigenbelang zou zijn, waarom zou dat Poetin gelijk geven?

NAVO hield wel rekening met Rusland

Als historicus studeerde ik niet af op Rusland of Oost-Europa. Tijdens colleges zal ik er iets over gehoord hebben en de afgelopen jaren zag ik documentaires. Meer weten dan de gemiddelde krantenlezer maakt nog geen expert over de regio’s.

De Doorbraak-recensie stuurde ik naar enkele bekenden. Een daarvan, Courtney Weigal, een Amerikaanse die gespecialiseerd is in de verhoudingen tussen Duitsland, Rusland en Oost-Europa, mailde een uitgebreid antwoord. Volgens haar bleven meerdere belangrijke punten buiten beschouwing.

Zo werd genegeerd dat het IMF, de Wereldbank en de VS miljarden uitgaven aan economische hulpprogramma’s voor Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Daarnaast bleef onderbelicht dat van eind jaren negentig tot 2004 er wel degelijk samenwerking bestond tussen de NAVO en Rusland. Aanvankelijk was Poetin zelfs akkoord met toetreding van de Baltische staten tot de NAVO. Zijn ongenoegen uitte hij pas toen ze al lid waren.

Oekraïne

Oekraïne zou niet lid worden van de NAVO. Uit diplomatieke beleefdheid werd de mogelijkheid opengelaten. Net als bij Georgië, dat nog steeds geen lid is.

Poetin weet dat. Hij weet dat de Krim en de Donbas al verhinderen dat Oekraïne NAVO-lid wordt (landen die al in conflict zijn kunnen niet lid worden, omdat anders andere NAVO-landen te hulp moeten schieten, nvdr). Het gaat hem niet om uitbreiding van de NAVO, maar om Oekraïne binnen de Russki Mir (‘Russische Wereld’) te houden.

Waarom wilde Oost-Europa bij de NAVO?

De grote vraag is waarom voormalige Sovjet- en Oostbloklanden überhaupt bij de NAVO willen. Het antwoord is dat ze bang zijn dat Rusland hen aanvalt.

Weigal schreef een artikel, dat binnenkort verschijnt, over hoe de Baltische staten bij de NAVO kwamen. Het duurde meer dan een decennium en vergde veel lobbywerk en het op orde brengen van de eigen legers en democratieën. De NAVO laat niet iedereen toe. In de jaren negentig geloofden Europese diplomaten niet dat de Baltische staten ooit NAVO-lid zouden worden en dat ze ‘eigenlijk Russisch’ waren.

Toch deden de Baltische staten, en andere Oost-Europese landen, die moeite, omdat Rusland een geschiedenis heeft van buurlanden aanvallen. In tegenstelling tot Duitsland, na de Tweede Wereldoorlog, heeft Rusland nooit berouw getoond, spijt betuigd of het eigen verleden veroordeeld. Integendeel, Rusland doet alsof het nooit bondgenoot was van nazi-Duitsland (Molotov-Von Ribbentroppact, nvdr) en deelnam aan de invasie van Polen, september 1939.

Weigal sloot af met de opmerking dat het narratief van de NAVO-uitbreiding vooral in West-Europa klinkt. Dat kan verwacht worden van mensen die geen ervaring hebben met Russische onderdrukking en geen grens delen met Rusland. Maar dat is een andere kwestie.

Duitsland

Tot zover het antwoord van Courtney Weigal. Wie de verantwoordelijkheid bij de NAVO wil leggen, meent misschien dat zij, als Amerikaanse, zelf een gekleurde kijk op de zaken heeft. Hoewel afgestudeerd in politieke geschiedenis, had ik niet gedacht aan het nazi-sovjet-bondgenootschap, totdat zij het opwierp. Sinds februari 2022 gingen opiniestukken en praatprogramma’s zelden verder terug dan de afgelopen dertig jaar.

Wat als Hitler in 1941 niet ook de oorlog aan de Russen had verklaard? Was de Sovjet-Unie dan niet de vierde as-mogendheid geweest? Dat geeft te denken over Poetins nadruk op de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’. U mag bezwaren hebben tegen het buitenlandbeleid van de Verenigde Staten. Maar bega niet de vergissing te denken dat Rusland vrij is van blaam.

Lees hierover ook het Theo Franckenboek NAVO – hersendood of klaar voor de toekomst verkrijgbaar in onze webwinkel.