Leo Neels (Itinera): ‘We spreken te weinig over waarden en normen’

Waarden en normen zijn een van de drie basispijlers van Pro Flandria, naast Vlaamse autonomie en ondernemerschap. ‘Leo Neels is een bezige baas en van vele markten thuis,’ zo leidde Pro Flandria-voorzitter Kurt Moons de spreker in. Neels is CEO van VTM geweest, advocaat, CEO van Pharma.be, en vandaag docent mediarecht en directeur van de politiek-economische denktank Itinera.

Normen en waarden spelen een rol in de grote debatten die onze vloeibare tijden beheersen, zo begon Neels zijn voordracht. ‘Er wordt terug veel over ons samenlevingsmodel gesproken, maar weinig over wat dat dan inoudt. Aan het Itineraboek wordt vrijwel geen aandacht besteed in de Vlaamse pers.’ Debatten worden doorgaans door een economische bril bekeken. ‘Met Itinera hebben we geprobeerd “de kern” volgens de Nederlanders, “la République” volgens de Fransen proberen bloot te leggen: de culturele elementen die platgetreden zijn in onze postmoderne tijden: waarden en normen. Die zijn het debat waard, die waarden en normen moeten we véél meer benoemen en propageren.’

Aanknopingspunt van de toespraak bij Pro Flandria was het boek dat Neels recent schreef met Tinneke Beeckman, Marc De Vos en Ivan Van de Cloot: De verlichting uit evenwicht? Over normen en waarden, vrije meningsuiting en dominante religies. 

Radicale verlichting

‘De origine van ons hedendaagse samenlevingsmodel ligt in de verlichting.’ Uit de filosofie die toen tot ontwikkeling kwam, onthoudt Leo Neels dat er met en door de verlichting komaf is gemaakt met de absolute macht en de absolute waarheid. Tevens werd het concept ingevoerd van de individuele waardigheid van élke menselijke persoon, dit is de gelijkheid..

De evolutie van verlichting, over Franse Revolutie en Belgische Grondwet tot vandaag is relatief lineair, stelt Neels. Er is in het Belgisch beleid – even abstractie gemaakt van de oorlogssituaties –  nooit een ‘stap terug geweest in de geschiedenis’ sedert 1831, maar het model evolueerde wel formidabel. Complexe wetgeving, ontoegankelijke staatshervormingen en fiscaliteit zijn de prijs die wij betalen om een model te ontwikkelen dat complexe hervormingen mogelijk maakt zonder elkaar bij wijze van spreken fysiek uit te schakelen. 

Soorten vrijheden

Institutionele, persoonlijke, politieke en wettelijke vrijheden gaan allen uit van ‘het volk’, ‘de natie’: scheiding der machten, rechtsstaat – the rule of law, democratie, mensenrechten zijn vandaag evidenties voor ons, en we beseffen ook dat die voor iedereen, en altijd gelden. Wat maar kan als we de rationaliteit de emoties laten voorafgaan in het publieke debat. Maar in pakweg Turkije en zelfs bij ‘jongeren’ hier is men niet mee, om maar te zeggen hoe moeilijk universele rechten en hun politieke vertaling zijn. Elders wordt religie gehanteerd als rechtsbron, maar een liberale samenleving kan en mag dat niet toestaan; ‘diversiteit en religie bestaan er enkel binnen een rechtskader’. 

Goed burgerschap

We zien momenteel een dictatuur ontstaan in een nochtans modern Turkije, waardoor we ons meer dan ooit bewust moeten zijn van waar onze normen en waarden voor staan, en hoe belangrijk ze zijn. Neels somde ze even op:

–       Eén burgerschap, zonder onderscheid, wat gelijkheid van alle burgers in een democratie impliceert.

–       Verantwoordelijke participatie: deelname aan de samenleving en de democratie.

–       Vrijheid en openheid: pluralisme, diversiteit en respect daarvoor

–       Liberale democratische cultuur: met recht op vrije meningsuiting e.d.

–       Rechtsrespect en handhaving daarvan.

–       Neutraliteit van de overheid: de overheid móet áltijd neutraal zijn. 

Vrije media

Mediavrijheid beschouwen wij als normaal, maar dat is ze niet of tenminste toch niet meer, stelde de docent mediarecht. Wij leven in een wereld waarin maar 14% van de bevolking persvrijheid kent. Wie de wereldkaarten naast elkaar legt van de landen met vrije meningsuiting en met democratie begrijpt daarenboven meteen de correlatie tussen de twee. Journalisten hebben dan ook een gigantische verantwoordelijkheid. Zij zijn de kanaries van de staten die het goed doen, waar een duurzame economie kan draaien. Overigens opende Neels ook de ogen met de eenvoudige, maar correcte stelling dat de meeste lidstaten van de VN autoritaire staten zijn en dictaturen.

Waarden en normen vertrekken bij de mensen, en je zal hen moeten overtuigen van het positieve van de liberale westerse waarden, en dat is niet gemakkelijk. Ook voor ons is leven met mensen en ideeën waar we het totaal mee oneens zijn, geen evidentie, maar wel een absolute noodzaak. Toch glijden we daar van weg …

Jongeren in de VS, maar steeds meer ook in Europa, liggen niet echt meer wakker van democratie, staafde Neels met de nodige cijfergegevens. Vaak voelen diezelfde jongeren zich sterk genoeg om een eigen leven uit te bouwen, en denken ze dat te kunnen buiten de democratische samenleving. ‘Dat is een verontrustende tendens,’ volgens Neels, die de Vlaamse regering zelfs tot ‘crisisberaad’ zou moeten nopen. 

Vrijheid van mening

Dit noemt Neels een van de ‘strijdvelden’ voor de komende jaren. Meningen roepen is makkelijk, maar we zijn vergeten (hoe) te argumenteren. We hebben het bovendien steeds minder makkelijk om diverse meningen te tolereren en zijn meer dan ooit overtuigd van het eigen gelijk. ‘We hebben het veertig, vijftig jaar lang laten wegkankeren.’ Het vulgaire debat is gevoed met extreme meningen – die mogen, die zijn vrij – maar daarmee is het debat niét gevoerd. Fundamentele vrijheden zijn niet absoluut, stelt Neels nog. Extreme meningen moeten kunnen. Maar je moet ook grenzen durven trekken, en zeggen tot waar die vrijemeningsuiting gaat. Meningen zoals groepsbelediging, racisme en discriminatie, kunnen niet toegelaten worden, het is misbruik van de uitingsvrijheid en strafbaar.’

‘Tolerantie is er niet om meningen toe te laten. Tolerantie is er om extreme meningen te laten ventileren én ze op te nemen in een rationeel maatschappelijk debat.’ En dus moet je humor, satire en karikaturen toelaten, ‘ook als ze iemands geloofsgevoelens schenden’, daarbij verwijzend naar de contestatie om de Mohammed-cartoons. 

Vrijheid van godsdienst

Het Belgisch recht geeft eenieder de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst. Maar ook hier zijn beperkingen ingevoerd, namelijk de scheiding van Kerk en Staat, wat noodzakelijke neutraliteit van de overheid impliceert. De overheid moet immers álle godsdiensten respecteren. Maar die scheiding betekent dan ook scheiding van Kerk en álle staten: Dinayet – de Turkse instelling die Turks islamitische moskee’s in het buitenland, waaronder België controleert – of de Saoudische salafistische invloed  mogen we niet toelaten? Nochtans benoemen zij vele imams in België… ‘Wij mogen dit niet laten gebeuren: een buitenlands ministerie om in een andere dan onze landstaal te komen preken. Dat dit toch gebeurt, is problematisch.’Om dat standpunt kracht bij te zetten, viel Neels nadien nog zwaar uit naar de shariarechtbanken zoals die nu her en der in het Verenigd Koninkrijk opereren. ‘We mogen die niet tolereren, er is maar één rechtsregel, je kunt er niét meerdere toelaten. Je kunt geen shariarechtbank hebben. Als uw handhavingsapparaat niet functioneert, zoals bij ons, heb je een probleem. Als je die sharia toelaat, wordt het een probleem alleen maar groter.’ 

Dit model werkt

Neels’ meanderende voordracht eindigde met een niet mis te verstane boodschap, waarin hij nog maar eens  de nadruk legde op het belang van de in het vrije Westen verworven verlichte democratische normen en waarden. Meteen een pleidooi voor een ‘weerbare democratie’: ‘we moeten lijnen trekken in het zand en het speelveld afbakenen.’ ‘Regels moet je afdwingen, want ze onderbouwen stabiliteit. En waar stabiliteit is, kun je ondernemen en welvaart creëren. Heb je zulke normen en waarden niet, dan stort je economie in elkaar.

Over een bedenking uit de zaal hoe een cordon sanitaire te verantwoorden is in het licht van het voorgaande discours, antwoordde de professor dat door een partij te diskwalificeren, we ook niet over de onderwerpen hebben gesproken die die partij aankaartte, wat een ernstig tekort is. Er kon een ethisch argument voor het cordon pleiten, maar de nevenwerking, dat het publiek debat over migratie en integratie niet meer werd gevoerd heeft deze vraagstukken vergroot.

En ten slotte : ‘Ik wijt een deel van het falen van ons integratiebeleid aan het feit dat die onderwerpen niet besproken en behandeld werden.’

Foto: (c) Reporters