Merkel is paleisrevolutie voor

Verwacht had niemand het, erop gehoopt hadden misschien wel velen. De Duitse bondskanselier Angela Merkel maakte maandag bekend dat ze in december niet opnieuw zal aantreden als kandidaat voor het voorzitterschap van de christendemocratische CDU.

Zondagavond was er in de Duitse media nog druk gespeculeerd over de vraag wat ze na de zware nederlaag van haar partij bij de verkiezingen in de deelstaat Hessen wel niet moest doen. Voor vele partijgenoten en analisten was het duidelijk dat Merkel mee verantwoordelijk tekent voor de afkalving van de christendemocraten (de CDU en haar Beierse zusterpartij CSU) in opiniepeilingen en bij federale en deelstaatverkiezingen. Er zijn heel wat christendemocratische kiezers die uit misnoegdheid over Merkels migratiebeleid (‘Wir schaffen das’) overgelopen zijn naar de rechts-nationalistische Alternative für Deutschland (AfD). Er zijn er ook heel wat die een kruisje achter de Groenen hebben gezet omdat ze het geruzie tussen Merkel en Horst Seehofer, de voorzitter van de CSU, moe waren en vonden dat de kanselier zich niet genoeg verweerde tegen de harde lijn van de Beierse christendemocraten in de migratiekwestie. Ook de spanningen binnen de Grote Coalitie (van christen- en sociaaldemocraten) kleurden negatief af op de deelstaatverkiezingen, eerst in Beieren (14 oktober) en vervolgens in Hessen (28 oktober). De sociaaldemocratische SPD bevindt zich op een historisch dieptepunt, zozeer zelfs dat verschillende van haar mandatarissen de vraag opwerpen of de partij er niet beter aan zou doen om uit de Grote Coalitie te stappen.

Sluimerend verzet

Merkel gaf altijd de indruk van haar eigen gelijk overtuigd te zijn, maar dat ze nu een stap opzijzet en zelfs niet meer opkomt bij de Bondsdagverkiezingen van 2021 verrast. Of toch ook niet helemaal, want als ze voorheen van mening veranderde, kon ze dat met een plotselinge keertwending doen. Een voorbeeld is de uitstap uit de kernenergie die ze ineens verkondigde na de ramp in Fukushima. Of haar beroemde uitspraak ‘Wir schaffen das’ in 2015, hoewel ze nog in 2010 gezegd had dat de multiculturele maatschappij mislukt was.

Merkel bekijkt de zaken nuchter en pragmatisch, en dat doet ze nu ook met haar eigen carrière. Ze beseft dat de politiek waarmee haar persoon verbonden wordt vele kiezers vervreemd heeft van de christendemocratie. Dat ze ook in eigen rangen op sluimerend verzet stoot, kon ze in september ervaren. De meerderheid van de CDU-parlementsleden heeft toen haar vertrouweling Volker Kauder als Bondsdagfractievoorzitter weggestemd. Met haar beslissing om kanselierschap en voorzitterschap te ontkoppelen voorkomt ze misschien een paleisrevolutie. Het is immers niet zeker of de partijmandatarissen haar hernieuwd voorzitterschap zouden hebben kunnen pruimen. De nederlagen in Beieren en Hessen hadden duidelijk gemaakt dat het zo niet verder kon met iemand die verworden was tot het symbool van het machtsverval van de christendemocraten. Merkel wilde naar eigen zeggen in waardigheid aftreden als voorzitter. Het bespaart haar misschien het wrede lot met pek en veren buitengedragen te worden. De staande ovaties waarmee het partijbestuur haar na die afkondiging bedeelde, signaleert niet alleen dankbaarheid, maar ook opluchting en de hoop op vernieuwing en herbronning.

Kroonprins(es)

Komt die beslissing niet te laat? Is de vierde termijn die ze nu vervult als kanselier er niet een teveel? Christian Lindner, de voorzitter van de liberale FDP, vindt zelfs dat ze het verkeerde ambt opgeeft in plaats van dat van kanselier. Achteraf beschouwd, – met de wetenschap dat de CDU/CSU vanaf de laatste Bondsdagverkiezingen van september 2017 aan kiezers is beginnen verliezen -, is dit gemakkelijk gezegd. Toen de partij haar in het voorjaar van 2017 voordroeg als kanselierskandidaat, was het omdat er geen alternatief voorhanden was. Nu liggen de kaarten anders. Wie nu voorzitter wordt, maakt kans om tot kroonprins(es) van de CDU uit te groeien. Annegret Kramp-Karrenbauer, secretaris-generaal van de CDU en gekend als AKK, gaat aantreden als kandidaat-voorzitter net zoals Jens Spahn, minister van Gezondheid, en Friedrich Merz, gewezen fractievoorzitter. AKK leunt te dicht aan bij Merkel; vernieuwing valt uit die hoek niet te verwachten. Spahn en Merz gelden als conservatief. Wordt een van hen voorzitter, kan hij de misnoegde conservatieve vleugel wellicht weer vastlijmen aan de partij. Merkel let intussen op het huishouden en begint aan haar zwanenzang.

(Deze analyse verscheen ook in De Tijd)