Na Poetin de zondvloed?

Niemand weet hoe de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zal aflopen. Wel staat vast dat de uitkomst gevolgen heeft voor in ieder geval Europa en mogelijk de wereldwijde internationale politiek. Dus is het raadzaam alvast verschillende scenario’s uit te werken.

Daarom presenteerden Bob Deen en Niels Drost, experts verbonden aan het Nederlandse instituut voor internationale verhoudingen Clingendael, begin oktober hun rapport Na Poetin de zondvloed?. Het beschrijft zes mogelijke scenario’s. Daarvan is het ene waarschijnlijker dan het andere, wel zijn ze alle zes mogelijk.

Zes mogelijke uitkomsten

Het eerste scenario is het meest optimistisch. Na het verliezen van de oorlog verdrijft de Russische elite Poetin uit de macht, een ‘paleismachtsgreep’. De nieuwe president sluit vrede en gebruikt zijn voorganger als zondebok. In dit geval zijn zelfs beperkte democratische en economische hervormingen mogelijk.

In het tweede scenario duurt de oorlog nog jaren. Vanwege wanbeheer wordt Poetin verdreven, maar blijft het regime overeind. In plaats van vrede met het Westen volgt toenadering tot China. In ruil voor politieke en economische steun wordt het echter afhankelijk van China. Van wereldmacht tot vazalstaat.

De derde mogelijkheid wordt ‘The Empire strikes back’ genoemd. De westerse steun voor Oekraïne verdwijnt en Rusland wint de oorlog. Poetin wordt populairder en machtiger dan ooit. Ruslands internationale partners houden de economie op gang, terwijl de eenheid van het Westen verdwijnt.

In het vierde geval wordt Rusland een geïsoleerde pariastaat. China, India en andere landen laten hun stille steun varen en Rusland moet noodgedwongen zo zelfvoorzienend mogelijk worden. Het regime blijft overeind door brute onderdrukking en propaganda.

Nummer vijf: ‘het Wilde Oosten’. Na een rampzalig verloop van de oorlog verliest het Poetin-regime zijn legitimiteit. Het trekt zich terug uit het zuiden en oosten van Oekraïne, en Rusland begint te imploderen. Rusland vervalt in georganiseerde chaos met grootschalige criminaliteit, vergelijkbaar met begin jaren negentig.

Tot slot is het mogelijk dat de Russische federatie na een catastrofale militaire nederlaag uiteenvalt. Plaatselijke krijgsheren grijpen de macht (en verwerven mogelijk een deel van het nucleaire arsenaal), Moskovië (het oorspronkelijke vorstendom Moskou van vóór de hervormingen door Peter de Grote, nvdr) resteert als rompstaat. Sommige entiteiten worden erkend door China of andere landen, Moskovië blijft revisionistisch en diep vijandig jegens het Westen.

Het geeft te denken dat slechts één van die zes scenario’s hoop geeft op herstelde verstandhouding van Rusland met het Westen.

Oorlog bepaalt het regime en andersom

De scenario’s zijn bedoeld als hulpmiddel voor beleidsmakers. In het verleden is Rusland meer dan eens van het ene op het andere moment geïmplodeerd (Russische Revolutie 1917, uiteenvallen Sovjet-Unie). Menigeen in het Westen verwachtte dat de communistische regimes in Rusland en Oost-Europa ooit zouden verdwijnen, maar halverwege de jaren tachtig voorzag niemand dat het al binnen enkele jaren zou gebeuren. Dan is het beter nu al na te denken over de mogelijkheden.

In zekere zin is de toekomst van het Russische regime afhankelijk van het verloop van de oorlog. Maar omgekeerd kan een verandering van of binnen het regime de uitkomst van de oorlog bepalen. Afgelopen juni begon de inmiddels om het leven gekomen Jevgeni Prigozjin een kortstondige opstand tegen Poetin. Dit keer werd die afgeslagen. Zit Poetin zo stevig in het zadel dat geen tweede muiterij volgt, of is het de volgende keer over en uit voor hem? In het laatste geval is het afwachten hoe de nieuwe leider tegen de oorlog met Oekraïne aankijkt.

Verloren oorlog = verloren macht

In het verleden konden Russische heersers één ding niet ongestraft doen: oorlogen verliezen. In 1904 verloor Rusland een oorlog van Japan. En in 1905 werd tsaar Nicolaas II gedwongen een parlement (Doema) in te stellen. Dat was een eerste inperking van zijn macht.

De Eerste Wereldoorlog verliep slecht voor Rusland. De revolutie van februari 1917 betekende het einde van de monarchie. En de communistische machtsgreep van oktober betekende het einde van Nicolaas II en zijn gezin.

Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov speelde hoog spel tijdens de Cubacrisis van 1962, om uiteindelijk niks te bereiken. In 1964 werd hij vervangen door Leonid Brezjnev. Dan begrijpt u waarom Michail Gorbatsjov, die al de Afghanistan-oorlog (1979-1989) had beëindigd en toeliet dat het Warschaupact uiteenviel en Oost-Duitsland herenigde met West-Duitsland, begin 1991 tanks stuurde naar de Baltische staten toen die onafhankelijk wilden worden. Die zomer volgde een couppoging door generaals. In december hield de Sovjet-Unie op te bestaan en werd Boris Jeltsin de baas in Rusland. Poetin heeft daarom geen enkel belang bij beëindiging van de oorlog, zelfs als hij niet kan winnen.

Wat wil het Westen?

Welk scenario werkelijkheid wordt, heeft het Westen niet in de hand. Het eventueel wegvallen van de westerse steun aan Oekraïne garandeert dat het eerste scenario helemaal niet plaatsvindt en maakt het derde waarschijnlijk. Blijvende westerse eensgezindheid en steun aan Oekraïne reduceert die derde mogelijkheid, maar dan weten we niet welke van de andere vijf het kan worden.

Veel mensen vrezen dat een herverkiezing van Donald Trump leidt tot het wegvallen van westerse steun aan Oekraïne. Maar zelfs met blijvende Amerikaanse steun is er nog geen eensgezindheid binnen de NAVO, of de EU. Amerika en West-Europa hopen dat Rusland stabiel blijft, omdat niemand weet hoe het alternatief uitpakt. Het uiteenvallen van Joegoslavië leidde tot een decennium aan oorlog. Het Russische grondgebied is heel wat groter en wie weet in welke handen de kernwapens vallen?

Veel Oost-Europese landen zaten in het verleden onder het Russische juk. Een verzwakt of zelfs uiteengevallen Rusland kan hen niet langer bedreigen. Wat is de grootste bedreiging voor de internationale veiligheid: een instabiel of een stabiel Rusland?