Drie Nederlandse partijen hielden vorige zaterdag een congres: de grootste regeringspartij VVD (recht-liberaal), de kleinste regeringspartij ChristenUnie (orthodox-protestants, sociaaleconomisch links) en de uiterst linkse oppositiepartij de Socialistische Partij (SP). Alle drie deden dat trouwens op dezelfde plaats: Apeldoorn. 

Ondanks de verschillende politieke voorkeuren domineerde hetzelfde thema: asiel. VVD-leden maakten zich zorgen om de grote toestroom. ChristenUnie-leden vonden het niet kunnen dat in een rijk land als Nederland asielzoekers op straat moeten slapen. Volgens de SP werd het migratieprobleem vooral veroorzaakt door werkgevers ‘die mensen hierheen halen om de kosten voor arbeid zo laag mogelijk te houden’.

Diezelfde dag bracht de rechtse oppositieleider Geert Wilders (PVV) een bezoek aan Ter Apel, het dorp waar het landelijk aanmeldingscentrum voor asielzoekers is gevestigd. Hij sprak zich uit tegen de overlast voor de dorpsbewoners. Niet iedereen vond dat zijn bezoek bijdroeg aan oplossingen. Links vindt dat mensen in nood geholpen moeten worden. Rechts maakt zich zorgen om de opvangcapaciteit. Het dilemma: de huidige regering bevat twee linkse partijen – naast de ChristenUnie het links-liberale D66 en twee rechtse – naast de VVD het christendemocratische CDA. Dat maakt het lastig om beleid te voeren, waar alle coalitiepartijen zich in herkennen.

ChristenUnie

Eerder dit jaar kreeg de ChristenUnie een nieuwe Tweede Kamerfractievoorzitter: Mirjam Bikker (ChristenUnie). Het was haar eerste congres als partijleider. In haar congresrede kwam ze de VVD niet tegemoet: ‘Geen stoere plannetjes die niks uitwerken op de korte termijn.’ De ChristenUnie-achterban vindt het een schande dat in een rijk land als Nederland asielzoekers op straat moeten slapen. Via smartphone en tablet waren VVD-congresgangers direct op de hoogte. Leden uitten gelijk hun ongenoegen over de coalitiepartner: ‘Bij de ChristenUnie doen ze alsof wij geen mens achter de vluchteling zien.’

Bij de VVD overheerst bezorgdheid om de praktische gevolgen van de asielinstroom. Zeventig- tot tachtigduizend vluchtelingen per jaar betekent jaarlijks een nieuwe middelgrote gemeente bijbouwen. Integratie verloopt niet vanzelf, want extra plekken op school en kinderopvang zijn er niet van de ene op de andere dag. Met extra inwoners komen er trouwens niet evenveel nieuwe arbeidsplaatsen. De opmerkingen van Bikker werden door VVD-congresgangers beschouwd als ‘ontkenning van het probleem’.

VVD-premier en partijleider Mark Rutte verwierp de kritiek van de ChristenUnie. De dag ervoor had hij nog gesproken met partijgenoot en justitieminister Dilan Yeşilgöz. Yeşilgöz kwam begin jaren tachtig als vluchteling naar Nederland. Zij stelde dat ze nooit minister had kunnen worden als de aantallen toen net zo hoog waren geweest als nu, simpelweg omdat de asielprocedure te lang zou duren om iedereen goed te kunnen integreren. Rutte wees er ook op dat bij de verkiezingen van 2021 vier vluchtelingen op de VVD-lijst stonden, die nu allemaal Kamerlid of bewindspersoon zijn.

VVD, migratie en integratie

Waarom is asiel momenteel zo’n belangrijk thema voor de VVD? In dat dossier komen een aantal punten samen. Begin jaren negentig was VVD-leider Frits Bolkestein (1990-1998) de eerste aanvoerder van een gevestigde Nederlandse partij die migratie en integratie op de agenda zette. ‘Beperk de immigratie, bestrijd de discriminatie en bevorder de integratie’, klonk het. Immigratie en integratie, geen aloude liberale onderwerpen, werden zo VVD-thema’s.

Voor Bolkesteins opvolger Hans Dijkstal (1998-2002), eerder van de linkervleugel, had het minder geen prioriteit. In 2002 scoorde Pim Fortuyn door deze kwesties verkiezingsinzet te maken. Naderhand wilde de VVD de rechterflank opnieuw afdekken. Zo werd Ayaan Hirsi Ali in 2003 op de kandidatenlijst geplaatst en Rita Verdonk benoemd tot minister Vreemdelingenzaken en Integratie (2003-2006).

In 2010 werd de VVD voor het eerst grootste partij. Sindsdien is Rutte premier. De avond na het congres wees het duidingsprogramma Nieuwsuur erop dat in alle vier door hem gesloten regeerakkoorden hetzelfde stond over asielbeleid: een efficiënte asielprocedure, opvang in de regio en een beter terugkeerbeleid. Toch werden de afgelopen dertien jaar geen vorderingen gemaakt. Volgens Nieuwsuur omdat Rutte ‘de verkeerde vrienden koos’: regeringspartners die geen strenger asielbeleid wilden.

Interne kritiek

Sinds 2021 nam congres na congres de interne kritiek toe. Die viel uiteen in twee hoofdpunten. Ten eerste wordt gevreesd dat Rutte, sinds zijn tweede regering (2012-2017), zoveel concessies aan coalitiepartners heeft gedaan dat niet langer duidelijk is waar de VVD voor staat. Ten tweede zou partijleden systematisch de mogelijkheid ontnomen zijn om invloed uit te oefenen op de partijkoers. De tussenlaag tussen landelijke partij en plaatselijke afdelingen, de kamercentrales, werd in 2016 vervangen door tandeloze regio’s. De congressen werden teruggebracht tot applausmachines voor Rutte en van 2018 tot 2021 vervangen door ‘festivals’. Formeel was 3 juni geen congres, maar een ‘liberale open dag’.

Vorig jaar stemde het congres voor het eerst in Ruttes premierschap tegen het beleid van een VVD-minister. Een half jaar geleden werd voorkomen dat hetzelfde gebeurde vanwege het asielbeleid. Dat lukte deels, omdat Rutte beloofde zich persoonlijk, ook bij Europese regeringsleiders, sterk te maken voor inperking van de instroming. Omgekeerd moest de partij akkoord gaan met opvang van de asielzoekers die er al zijn. Sinds afgelopen november benadrukt Rutte het verschil tussen ‘partijen die verantwoordelijkheid nemen’ en ‘roepers vanaf de zijlijn’. Als hij degene is die verantwoordelijkheid neemt, wat zijn ontevreden partijgenoten dan?

Deelsessies

De deelsessies over de ingediende moties vonden niet 3 juni plaats, maar de woensdag ervoor via Zoom. Met als argument dat zo ook mensen mee konden praten die niet naar de open dag konden komen. Woensdagavond werd dit gepareerd in de deelsessie over het hoofdbestuur: diezelfde avond hielden meerdere gemeenten een raadsvergadering. Op 3 juni mochten alleen motie-indieners en leden die vooraf spreektijd aanvroegen spreken in de plenaire vergadering, telkens maar 45 seconden. Ontevreden leden vonden dat niet te rijmen met een ‘debatpartij’.

Binnen de VVD lijkt oprechte inhoudelijke bezorgdheid om het asieldossier samen te vallen met ongenoegen over de partijleiding. Sommigen willen van asielinperking zelfs breekpunt maken. Enerzijds kun je afvragen of asiel niet te ernstig is om als focus voor interne partijtwisten te gebruiken. Anderzijds rechtvaardigde Rutte direct na de vergadering, tegenover de pers, zijn weigering om eventueel uit de regering te stappen met een beroep op de internationale omstandigheden: ‘Voor het eerst sinds tachtig jaar oorlog in Europa’.

België

Tijdens de vergadering werd twee keer verwezen naar de zuiderburen. Een spreker die meende dat inhoudelijk debat ondergeschoven werd, verwees naar ‘het Belgische geval’, die ‘gewoon zoals vroeger de VVD de tijd namen voor echte discussie, plenair’. Later werd gevraagd of het hoofdbestuurslid dat gaat over internationale contacten, ook contacten gaat onderhouden met N-VA, met een verwijzing naar de lezing die VVD-minister Yeşilgöz 12 mei op het N-VA-congres hield.

Nederlanders volgen het nieuws in de buurlanden niet. Precies een week eerder werden de congressen van Open Vld en N-VA vermeld op een opiniesite die wordt gelezen door kritische VVD-leden. Toeval? Misschien.