Oekraïne: tussen democratie en dictatuur?
Een bewogen geschiedenis
De recente geschiedenis van Oekraïne is nogal chaotisch. Henk Jurgens vat het even samen. Een blik op het verleden die de verwarrende situatie van nu een beetje kan verduidelijken.
Aangeboden door de abonnees van Doorbraak
Dit gratis artikel wordt u aangeboden door onze betalende abonnees. Als abonnee kan u ook alle plus-artikelen lezen. Doorbreek de bubbel vanaf €4.99/maand.
Ik neem ook een abonnement‘Tegen wie hebben jullie gevochten?’
‘Tegen de vijanden natuurlijk!’ antwoordde hij met een spotlach en liep snel achter de anderen aan. We konden er geen touw aan vastknopen, schreef de Russische schrijver Konstatin Paustovskij in ‘Kiev wordt gekneed’, een hoofdstuk uit zijn Herinneringen aan de Russische Revolutie. Paustovsky zwierf in 1919 door het Rusland van na de revolutie. De burgeroorlog was nog in volle gang. Iedereen vocht met iedereen. Iedereen vocht tegen de vijand. Tussen 1919 en 1920 veranderde het regime in Kiev zeven maal. Dan was de ene partij aan de macht, dan de andere.
Eeuwenlang waren de Polen de machthebbers in de Oekraïne tot in de 17de eeuw het gebied ten oosten van de rivier de Dnjepr Russisch werd. De rivier stroomt dwars door Kiev. Na een aantal oorlogen werd Polen uiteindelijk in 1795 opgedeeld en werd west Oekraïne, Oost-Galicië, bij Oostenrijk-Hongarije gevoegd. Het oosten bleef Russisch.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten de west-Oekraïners met de Duitsers en de Habsburgers tegen de geallieerden. De oost-Oekraïners vochten met de Russen en de geallieerden weer tegen hen.
Bij de Vrede van Versailles werd Polen als soevereine staat hersteld. De grens tussen Polen en de Sovjet Unie werd echter niet nauwkeurig vastgelegd met een oorlog tot gevolg. De Polen vielen Oekraïne binnen. In maart 1921 kwam er uiteindelijk een einde aan de Pools-Russische oorlog met de Vrede van Riga. De grenzen werden vastgesteld, waarbij west Oekraïne aan Polen werd toegewezen. Het oosten bleef Russisch. Tot in september 1939 de Duitsers en de Sovjets Polen binnen vielen en het land onderling opdeelden. West Oekraïne werd aan de Sovjet Unie toegevoegd.
In 1941 vielen de Duitsers de Sovjet Unie binnen en werd Oekraïne door Duitsland als een kolonie geannexeerd. Bij de Slag om Kiev werden 600.000 Sovjetsoldaten, waaronder veel Oekraïners, gedood of gevangen genomen. Gedurende de Duitse bezetting was er een omvangrijke pro-sovjet guerrilla beweging actief.
Uiteraard vochten ook een aantal Oekraïners met de Duitsers mee. Binnen de Wehrmacht werd het Oekraïense bevrijdingsleger opgericht waarin vrijwilligers, maar ook krijgsgevangenen, met de nazi’s meevochten. Naar schattingen ging het om tussen de 50 en 80.000 man.
Na de Tweede Wereldoorlog werd de Oekraïne een autonome republiek binnen de Sovjet Unie. Oost en west Oekraïne waren weer verenigd. De autonome republiek Oekraïne is een van de 51 oprichters van de Verenigde Naties. Op 24 oktober 1945 ondertekende ze het Charter.
Na het uiteenvallen van de Sovjet Unie in 1991riep het Oekraïense parlement de onafhankelijkheid uit. Bij het Boedapestermemorandum van 1994 werd de grens tussen de Oekraïne en Rusland vastgelegd. De Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Rusland garandeerden de Oekraïense soevereiniteit. Een groot probleem vormen de atoomwapens die in grote aantallen in de Oekraïne lagen en liggen opgeslagen. Officieel hebben de Amerikanen de ombouw van atoomwapens in brandstof voor kerncentrales gefinancierd, maar het is onduidelijk hoeveel daar in werkelijkheid van terecht gekomen is.
In de negentiger jaren ging het in de Oekraïne economisch bijzonder slecht. Het Bruto Nationaal Product verschrompelde tussen 1991 en 1999 met 60%. Tussen 1994 en 2005 was Leonid Koetsjma president. Aanvankelijk voerde hij een pro-westerse koers, maar na hardnekkige geruchten over zijn militaire steun aan Saddam Hoessein lieten de Amerikanen hem als bondgenoot vallen. Koetsjma haalde de banden met Rusland weer aan.
In 2004 vonden er presidentsverkiezingen plaats waarbij Viktor Janoekovitsj het tegen Viktor Joesjtsjenko opnam. Janoekovitsj had zijn aanhang in het Russisch georiënteerde oosten en zuiden en Joesjtsjenko in het midden en westen. Janoekovitsj werd tot overwinnaar uitgeroepen. De aanhangers van Joesjtsjenko, gesteund door Amerika en de Europese Unie, beschuldigden Janoekovitsj van grootscheepse verkiezingsfraude. De Oranje Revolutie was het gevolg. Het Oekraïense Constitutionele Hof besloot de verkiezingen over te doen. Nu won Joesjtsjenko, onder meer omdat de suggestie was gewekt dat de Oekraïne lid mocht worden van de EU. In Brussel bleek hiervoor echter uiteindelijk geen steun te vinden. Voor een mogelijk lidmaatschap van de NAVO bestond in de Oekraïne zelf geen belangstelling.
Rusland verdubbelde de gasprijs voor de Oekraïne rond de jaarwisseling van 2005-2006. De door de Oekraïne te betalen gasprijs van honderd dollar per duizend kubieke meter was overigens nog steeds lager dan de wereldmarktprijs.
De parlementsverkiezingen van maart 2006 werden gewonnen door Janoekovitsj. Hij werd minister-president, maar bij de vervroegde verkiezingen van 2007 kreeg de Oranje coalitie weer de meerderheid in het parlement.
Met de economie ging het niet veel beter. Het BNP was in 2009 als gevolg van de wereldwijde financiële crisis weer met 15% verminderd.
In 2010 won Janoekovitsj op zijn beurt de presidentsverkiezingen. De conflicten tussen het pro-westerse en het pro-Russische Oekraïne bleven uiteraard bestaan. Janoekovitsj weigerde akkoorden met de Europese Unie te ondertekenen en in plaats daarvan sloot hij overeenkomsten met Rusland om de wederzijdse handel en samenwerking te verbeteren.
De Euromaidan revolutie was het gevolg. Sinds november 2013 houden anti-Russische betogers het Euromaidan, het Europaplein in Kiev bezet. Janoekovitsj werd afgezet, de Krim door Rusland geannexeerd, Amerika, de Europese Unie Rusland kondigden wederzijdse sancties aan en de NAVO, die na het einde van de Koude Oorlog geen bestaansrecht meer had, heeft een nieuwe bestaansreden gevonden.
Op 25 mei zullen er, voor zover nu te bezien valt, presidentsverkiezingen plaatsvinden die uiteraard ook niets zullen oplossen. Wellicht moet West- en Oost-Oekraïne elk hun eigen weg in het politieke krachtenveld van Europa vinden. Grenzen zijn niet voor de eeuwigheid vastgelegd. Niet zo lang geleden hebben we het uiteenvallen van Joegoslavië en Tsjecho-Slowakije meegemaakt. Wellicht wordt dit in de nabije toekomst gevolgd door het uiteenvallen van de Oekraïne. Aan een burgeroorlog noch aan verscherpte conflicten tussen Oost en West heeft de wereld behoefte.
Foto © reporters
De Nederlandse publicist Henk Jurgens (1942) is politicoloog (UvA). Hij schrijft regelmatig in Doorbraak over Nederland en de Nederlandse politiek.
Jan Renkema probeert de ‘Nederlander’ is een beperkt aantal pagina’s te doorgronden.
Jack London was een veelschrijver én avonturier. Zijn omzwervingen overtuigden hem van de noodzaak van een socialistische samenleving, een idee dat hij verwerkte in zijn boeken.
