Onder de vilten hoed

Vet en vilt zijn twee materialen die meteen aan het werk van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys (1921-1986) doen denken. Volgens hem hebben ze zijn leven gered in de Tweede Wereldoorlog toen zijn gevechtsvliegtuig boven de Krim neergeschoten werd. Hij lag  in coma tussen de wrakstukken, de dood kwam dichtbij. Nomadische Tataren vonden de gebroken man en wikkelden hem in vet en een vilten doek om zijn lichaamstemperatuur hoog te houden. Pas een week later ontwaakte Beuys in een Duits veldhospitaal.

Tataren

De mythe van de Tataren maakte deel uit van het imago van Beuys, de kunstenaar met de vilten hoed, het skeletvormige gezicht en de brede glimlach. In een nieuwe documentaire portretteert de Duitse regisseur Andres Veiel de artiest en mens die Joseph Beuys was, zonder een lange biografische achtergrond toe te voegen. Het verleden en de mythe geven een verklaring bij de kunst, maar Veiel vertelt tijdens de persconferentie op de Berlinale 2017, het filmfestival van Berlijn, dat hij niet streefde naar een onderwijzende film. “In de film biedt Beuys zelf twee versies: in de eerste redden de Tataren hem, en in de tweede versie verloor hij zijn bewustzijn en werd hij wakker in het Duitse veldhospitaal. Voor mij mag een artiest zijn eigen biografie heruitvinden. Iedereen kan beslissen welke te geloven.” De documentaire Beuys heeft zeker aandacht voor kunstwerken en de betekenis daarachter, zoals Fettecke (1963) en de vilten piano, Infiltration homogen für Konzertflügel (1966), maar wie Beuys nog niet kent kan alvorens de cinemazaal te betreden best een kijkje nemen op Wikipedia.

Charismatisch

Andres Veiel: ‘We wilden het concept geven, zijn ideeën. Dat is wat je mist bij tentoonstellingen in musea. Zij tonen de kunstwerken in witte vierkante kamers, maar wat errond speelt, gaat verloren.’ Met 20.000 foto’s, 400 uur filmmateriaal en 300 uur audio uit archieven, creëerden Veiel en zijn team een twee uur durende collage die Beuys neerzet als een kunstenaar met ideeën en charismatische retoriek. Naast het maken van kunstwerken, was Beuys onder andere actief in de politiek ̶ hij lag mee aan de basis van Die Grünen, maar kreeg geen plaats op de lijst ̶  en was hij begaan met zijn kunststudenten aan de Kunstakademie Düsseldorf. Hij wilde het concept van kunst verbreden. Voor hem bestond kunst niet meer als een versiering in de huiskamer, maar behoorde ze in het hart van de maatschappij. Het politieke concept van kunst moest veranderen. ‘Jeder Mensch ist ein Künstler’, iedereen was kunstenaar, niet als beeldhouwer of schilder, maar als iemand die de maatschappij vorm kon geven.

Energie

De energie waarmee Joseph Beuys in interviews oreert en zijn performances uitvoert, komt terug in de beeldfragmenten uit de archieven. De editing van deze beelden daarentegen houdt een kalmer tempo aan. ‘Het videomateriaal dat we vonden was al geëdit. Door de toevoeging van foto’s konden we zelf de tijdmaat kiezen,’ zegt Veiel. Enerzijds ontstaat er door deze keuze een balans tussen drukte en rust, anderzijds lijkt de documentaire af en toe aan de pit te missen die onmiskenbaar bij Beuys hoort. Ook het geluid en de muziek lijken niet te willen opvallen, de focus lag voor Veiel op de beelden en het vertellen van het verhaal over Beuys ‘als mens’.

Kwetsbaar

De mens, de kunstenaar en de mythe worden in hun element en kwetsbaar getoond in de documentaire Beuys. De film, voor 90% bestaande uit archiefmateriaal en voor 10%  uit interviews met zijn kennissen en vrienden, beschouwt één aspect uit het leven van de man over wie boeken geschreven kunnen worden. Wie een volledige biografie en oeuvre van Beuys verwacht, zal deze niet vinden bij Andres Veiel. Je krijgt wel een beter inzicht in wat er onder de vilten hoed schuilt. De regisseur wil cinemazalen en kamers vullen, niet witte museumzalen.

De documentaire Beuys was te zien op het Filmfestival Gent 2017.
Nog tot 21 januari 2018 kan u in het Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) de tentoonstelling Joseph Beuys — Groeten van de Euraziaat bekijken.