Schokkende roman maakte Goethe tot cultschrijver

‘Vous êtes un homme’, met die woorden zou Napoleon op 2 oktober 1808 Goethe in Erfurt ontvangen hebben. Hun gesprek ging ook over de ‘Werther’ van de beroemde Duitse dichter. Of Napoleon dat jeugdwerk ook gelezen had, is niet zeker. De anekdote illustreert wel de legendarische sfeer die er rond ‘Werther’ hing.

Eind september was het precies 250 jaar geleden dat ‘Die Leiden des jungen Werthers’ voor het eerst verscheen. De briefroman over het lijden van een jonge man onder een onvervulde liefde joeg een schokgolf door de Duitse landen en later de rest van Europa. De 25-jarige Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) was op dat moment weliswaar geen onbekende meer in eigen land – hij had al een ridderdrama gepubliceerd –, maar ‘Werther’ verleende hem als het ware de status van een cultschrijver.

Hopeloos verliefd

Wat is het nu wat ‘Werther’ tot een internationaal fenomeen maakte, en dat tot op de huidige dag? Wellicht zindert er weinig zo romantisch na als de combinatie van een hopeloze liefde met een revolte tegen maatschappelijke conventies. Het geheel stoelde dan bovendien nog op een in het echt doorleefd gebeuren, ook al bespaarde Goethe zichzelf het lot dat hij het hoofdpersonage ‘Werther’ ten deel liet vallen.

Goethe was als pas afgestudeerde jurist in mei 1772 in Wetzlar (ten noorden van Frankfurt) beginnen werken als practicant aan het Reichskammergericht, de tweede hoogste gerechtelijke instantie van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie. Tijdens een dansfeest in een naburig dorp maakte hij kennis met Charlotte Buff. Hij zou de hele avond met haar dansen net zoals hij dat zijn ‘Werther’ met ‘Lotte’ liet doen. De jonge Goethe was verliefd geraakt, maar jammer genoeg voor hem was de negentienjarige vrouw al verloofd met de jurist Johann Christian Kestner. Hoewel Goethe best overeenkwam met haar toekomstige echtgenoot, zou hij het hopeloze van zijn verliefdheid inzien en met een brief al in september 1772 afscheid nemen van Charlotte en Johann.

‘Sturm und Drang’

Goethe had tijdens zijn rechtenstudies de jurist Karl Wilhelm Jerusalem (1747-1772) leren kennen. Beiden hadden elkaar weer in Wetzlar ontmoet. Net zoals Goethe voelde Jerusalem zich niet gelukkig in zijn werk. Ook een ongelukkige liefde – maar anders dan Goethe voor een gehuwde vrouw – brak zijn hart. Jerusalem pleegde eind oktober 1772 zelfmoord met een pistool. Op zijn schrijftafel lag het treurspel ‘Emilia Galotti‘ van de verlichtingsfilosoof Gotthold Ephraim Lessing (zie portret in Doorbraak) opengeslagen.

De ‘Freitod’ van Jerusalem was de vonk die Goethe zou inspireren tot het schrijven van zijn briefroman ‘Die Leiden des jungen Werthers’ (in een latere uitgave ‘Werther’, zonder genitief-s). Charlotte Buff werd ‘Lotte’, Goethe en Jerusalem vloeiden samen in de figuur van ‘Werther’. Beide jonge mannen hadden met hun liefde voor respectievelijk een verloofde en een gehuwde vrouw verstoten tegen de maatschappelijke regels. Goethe schreef al die romantische en rebelse gevoelens neer in een werk dat op het eerste gezicht als een typisch product van de ‘Sturm und Drang’, de verheerlijking in de literatuur van de vrijheid van gevoelens en de verbeeldingskracht, kon beschouwd worden.

Maar toch ging Goethe net iets verder. De literair, met empathie aangebrachte zelfmoord van ‘Werther’ – en dan nog wel wegens een onvervulde liefde – schokte de goegemeente. ‘Werther’ gold als aantasting van en zelfs een gevaar voor de gevestigde orde en de burgerlijke moraal. Als een bewijs daarvan telde de zelfmoordgolf onder vele jonge mannen. Lessing was niet te spreken over het feit dat Goethe zijn eigen (halve) alter ego net zoals Jerusalem had laten sterven met zijn op ‘Werthers’ schrijftafel opengeslagen werk. Jerusalem werd volgens zijn vriend Lessing in de figuur van ‘Werther’ als een ‘overgevoelige nar’ voorgesteld, terwijl hij eigenlijk een ‘echte, nadenkende filosoof’ was geweest. Uit protest gaf Lessing dan ook in 1776 diens filosofische opstellen uit onder de titel ‘Philosophische Aufsätze von Karl Wilhelm Jerusalem’.

Weimar

De kritiek verhinderde niet dat ‘Die Leiden des jungen Werther’ een succes in heel Europa werd. Er volgden tal van roofdrukken en vertalingen. Voor de jonge Goethe zelf vormde het schrijven van de briefroman bovendien een bevrijding van de kwellingen die zijn liefdesverdriet en zijn ergernis over de maatschappij met zich mee hadden gebracht. Het boek zou zijn professionele leven ook een andere wending geven. Hertog Carl August (1757-1828) nodigde de beroemde dichter in 1775 uit om zich in Weimar, de hoofdstad van het 6000 inwoners tellende hertogdom Sachsen-Weimar-Eisenach, te vestigen en er een regeringsambt te vervullen. Zo zou Weimar mede dankzij Goethe uitgroeien tot het ‘Athene aan de Ilm’ (de rivier waaraan Weimar gelegen is), de ‘culturele hoofdstad’ van Duitsland.

Weerklank

‘Die Leiden des jungen Werther’ zou later nog talrijke kunstenaars inspireren tot het creëren van opera’s, theaterstukken, boeken en films. Een van de meest geruchtmakende werken was het boek ‘Die neuen Leiden des jungen W.’ dat in 1973 gepubliceerd werd door de DDR-uitgeverij Hinstorff. De auteur, Ulrich Plenzdorf (1934-2007), verhaalt over een jonge rebel die zich – geïnspireerd door de lectuur van Goethes ‘Werther’ – losrukt uit het kleinburgerlijke milieu van de DDR. ‘Edgar’, het DDR-evenbeeld van ‘Werther’, wordt verliefd op een jonge vrouw, die echter al verloofd is, en zal uiteindelijk niet door zelfmoord, maar door zijn onhandigheid om het leven komen ten gevolge van een elektrische schok.

De worstelingen van jonge mensen met het eigen innerlijke leven, met liefdesverdriet en met lijden aan de eigen tijd, zorgden ervoor dat ‘Die Leiden des jungen Werther’ zoveel weerklank vond bij zijn verschijnen en maken dat het werk ook vandaag nog aanspreekt. De roman kent nog talloze herdrukken en vertalingen en vormt aanbevolen lectuur in het Duitse onderwijs.

Vandaag de dag wijdt Wetzlar, in de Duitse deelstaat Hessen, in het stadsmuseum tot 26 januari 2025 een tentoonstelling aan ‘Werther’. En in het Lottehaus en Jerusalemhaus, de huizen waar protagonisten van de roman woonden, wordt de stof ervan met moderne videotechniek weer tot leven gebracht.