Duitsland is de economische motor van de Europese Unie. Samen met Frankrijk is het er ook de leidende politieke macht van. Bovendien is het de belangrijkste handelspartner van Vlaanderen. Dat zijn drie goede redenen om in het oog te houden wie over ruim een jaar Angela Merkel opvolgt als bondskanselier. En welke regeringscoalitie aan het bewind komt.

AKK

Op 29 oktober 2018 deelde Merkel mee dat zij geen kandidaat zal zijn bij de Bondsdagverkiezingen van 19 of 26 september 2021 — de precieze datum staat nog niet vast. Zij ambieert bijgevolg geen nieuw mandaat als bondskanselier. Daarbij nam zij meteen ontslag als voorzitter van de CDU. Enkele weken later wees het CDU-congres Annegret Kramp-Karrenbauer, de poulain van Merkel, als nieuwe voorzitter aan.

De christendemocraten hebben een ongeschreven regel dat partijleiding en kanselierschap in één hand liggen — de uitzonderingen bevestigen de regel. Men nam dus aan dat ‘AKK’ ook als regeringsleider in het voetspoor van Merkel zou (willen) treden. In een kronkelig eerste ambtsjaar brokkelde haar gezag echter zienderogen af. Het werd in de CDU almaar onrustiger. Kramp-Karrenbauer, die intussen minister van Defensie was geworden, kondigde dan ook op 10 februari van dit jaar aan geen kanselierskandidaat te zijn en haar voorzittersmandaat neer te leggen.

Wachten op december

Door de coronacrisis heeft de CDU het congres dat op 25 april een nieuwe voorzitter zou verkiezen, moeten verdagen. Voor de opvolging van ‘AKK’ hebben zich drie kandidaten gemeld. Ten eerste Armin Laschet, de minister-president van de deelstaat Noordrijn-Westfalen, vormt een team met Jens Spahn, de bondsminister van Volksgezondheid van wie verwacht was dat ook hij zou kandideren. Vervolgens Friedrich Merz, ooit door Merkel opzijgezet als fractieleider en een criticus van haar beleid. En tot slot Norbert Röttgen, die van 2009 tot 2012 minister van Leefmilieu was.

‘AKK’ is noodgedwongen nog altijd partijvoorzitter. Pas in december komt het congres immers samen om haar opvolger aan te wijzen. En pas nadien wordt duidelijk met welke kanselierskandidaat de CDU naar de verkiezingen van september 2021 trekt.

Scholz

De sociaaldemocratische partij (SPD), sinds 2013 partner van de christendemocraten in een Große Koalition (GroKo) onder leiding van Merkel, heeft die duidelijkheid al geschapen. Maandag verraste ze vriend en vijand door als eerste en meer dan een jaar voor de verkiezingen met een kanselierskandidaat uit te pakken. Minder, zelfs helemaal niet, verrassend was zijn naam. Al op 20 juni legde Dirk Rochtus hier uit dat en waarom Olaf Scholz, vicekanselier en minister van Financiën in de regering-Merkel, de kandidaat-kanselier van de SPD zou worden.

Is de keuze voor Scholz niet verrassend, ze is wel opmerkelijk. Vorig jaar was hij een van de kandidaten om de partij te leiden. Hij won de eerste ronde. In de tweede ronde, eind november, moest hij echter de duimen leggen voor Saskia Esken en Norbert Walter-Borjans. Het tweespan Esken en Walter-Borjans haalde het met een uitgesproken links programma. Dat was onder meer tegen het door Scholz verdedigde begrotingsevenwicht (‘Schwarze Null’) gericht. Ze zegden ook toe uit de GroKo te stappen.

Corona en Wirecard

Zoals Dirk Rochtus in zijn genoemd Doorbraak-artikel aangaf, is het door de coronacrisis anders gelopen. Voor de SPD was een eventuele regeringscrisis niet meer aan de orde. Te meer daar Scholz het Schwarze Null losliet en de ‘bazooka’ bovenhaalde. Veel regeringsmaatregelen droegen daarbovenop een sociaaldemocratische stempel.

Scholz zelf liep, naast Angela Merkel en Jens Spahn, sterk in de kijker als crisisbezweerder. Hij zag zijn positie als meest bekende en meest vertrouwenwekkende SPD’er in de populariteitspeilingen alleen maar steviger worden. Van die populariteitsgolf heeft de SPD gebruik gemaakt om ongewoon vroeg de openingszet voor de opvolging van Merkel te doen en Scholz tot verkiezingskopman te kronen. Het in très petit comité genomen besluit kreeg maandag de unanieme steun van het partijbestuur. Het bespaart de sociaaldemocraten alvast een publieke strijd voor de kanselierskandidatuur.

Heeft de SPD niet te vroeg en te overmoedig gehandeld? Boven Scholz hangt immers de schaduw — of het zwaard van Damocles? — van Wirecard. Dat is het financiële dienstverlenings- en technologiebedrijf dat na het bekend worden van onregelmatigheden in de boekhouding in juni het faillissement heeft aangevraagd. Als minister van Financiën zou Scholz al in februari 2019 op de hoogte zijn gebracht van mogelijke marktmanipulatie. Hij greep echter niet in. Na het zomerreces zal de Bondsdag hoogstwaarschijnlijk een Wirecard-onderzoekscommissie oprichten. Haar bevindingen zouden Scholz wel eens in een lastig parket kunnen brengen.

Wat met de Union?

Bepaalt de coronacrisis ook wie kanselierskandidaat wordt van de CDU (Christlich Demokratische Union)? Of liever en juister: van de Union? In Beieren, de naar bevolking tweede grootste deelstaat, is de CDU immers niet present. Daar treden de christendemocraten aan onder de vlag van CSU, Christlich-Soziale Union. Samen worden CDU en CSU de Unionsparteien of kortweg Union genoemd. Al was en is de verhouding tussen de twee zusterpartijen niet altijd rimpelloos, toch vormen ze altijd één fractie in de Bondsdag. Ze gaan ook altijd met één kanselierskandidaat de federale verkiezingsstrijd in. Op twee uitzonderingen na, Franz Josef Strauss in 1980 en Edmund Stoiber in 2002, was dat altijd een CDU’er.

Söder

Maken wij het straks mee dat met Markus Söder voor de derde keer in de geschiedenis van de Bondsrepubliek de kanselierskandidaat van de Union uit de CSU-rijen komt? Söder is sinds maart 2018 minister-president van de Freistaat Bayern. Sinds januari 2019 is hij voorzitter van de CSU. Hij blijft al maanden herhalen dat zijn plaats in Beieren is. Toch gaan veel waarnemers ervan uit dat hij niet ‘neen’ zal zeggen als hij door de CDU ‘gevraagd wordt’.

Tot nader order is het kandidatenpallet van de Union voor de opvolging van Merkel beperkt tot de drie kandidaat-voorzitters van de CDU: Laschet, Merz en Röttgen. Om uiteenlopende redenen ligt geen van hen bovengemiddeld goed bij het kiezerskorps. Söder reed in de aanpak van de coronacrisis in Beieren geen vlekkeloos maar een meer dan behoorlijk parcours. Hij scoort nu wél goed. In de top-tien van de openbare omroep ZDF staat hij op de tweede plaats van de ‘beste’ politici. Na Merkel en vóór Scholz. Zijn CSU haalde bij de deelstaatverkiezingen van oktober 2018 met ‘maar’ 37,2% haar slechtste resultaat sinds 1950. In de jongste peiling van de Beierse publieke omroep kan ze echter op de stemintentie van 49% van de kiezers rekenen.

Tweede keus?

De kansen van Söder of een CDU-kandidaat om bondskanselier te worden zijn, toch op dit ogenblik, beduidend beter dan die van Scholz. In de ZDF-peiling komt de Union op 38%, terwijl de SPD op 14% blijft steken. Een ondermaats cijfer voor de ‘volkspartij’ die ze wil zijn.

Scholz legde maandag de lat voor zijn partij op ten minste 20%. Als vertegenwoordiger van de centrumvleugel die weet hoe bepalend de economie voor welvaart en welzijn is, kan hij in principe SPD-kiezers terugwinnen die naar de Union zijn ‘overgelopen’. Maar zal zijn burgerlijk profiel te verzoenen zijn met het linkse programma waarmee de SPD-top naar de verkiezingen wil gaan?

Vorige zondag heeft covoorzitter Esken zich uitgesproken voor ‘rood-rood-groen’. Een regering dus van SPD, de postcommunistische Die Linke en Bündnis 90/Die Grüne. Dat is niet meteen de voorkeurcoalitie van Scholz. Esken sloot bovendien niet uit dat een groene kanselier de ‘progressieve’ regering leidt. Daarop kunnen de groenen (21% in de peilingen) aanspraak als ze groter blijven dan de sociaaldemocraten. In dat licht lijkt de keuze van de SPD voor Olaf Scholz meer tweede keus te zijn.

Zwart-groen?

De groenen houden de boot af en weigeren een coalitievoorkeur uit te spreken. Ze hebben namelijk naast rood-rood-groen nog een tweede ijzer in het vuur. Het is geen geheim dat de Union na acht jaar op de GroKo is uitgekeken. Ze is een coalitie met Bündnis 90/Die Grüne niet ongenegen. De groenen zijn daar evenmin afkerig van. Voor hen is het interessanter met maar één partij te regeren dan van een driepartijencoalitie deel uit te maken. Bovendien besturen in Hessen (sinds 2014) en Baden-Württemberg (sinds 2016) zwart — de partijkleur van CDU/CSU — en groen samen, en in beide deelstaten loopt dat vrij gesmeerd.

Na de Bondsdagverkiezingen van 2017 leek een federale regering van christendemocraten, groenen en liberalen (FDP) in de maak. Tot echter de balsturige FDP-voorzitter Christian Lindner bruusk de verkennende gesprekken afbrak. Nu, volgens de peilingen, de Union en Bündnis 90/Die Grüne samen meer dan de helft van de stemmen zouden kunnen halen en de FDP in voorkomend geval niet nodig is, ligt de weg naar zwart-groen weliswaar (nog) niet breed maar toch open. Maar tot september 2021 is het nog een jaar, en in die tijd moet in Berlijn nog heel wat water door de Spree vloeien.

Edmund Stoiber

Kanseliersstrijd in CDU/CSU op leven en dood

Wie volgt Mutti Merkel op?

Bondskanselier in reserve

Barsten in de Union