Het botert echt niet tussen Turkije en zijn danspartners. Zowel de Amerikanen als de Europeanen kunnen de kronkelige tangopolitiek van president Recep Erdoğan niet meer volgen. Het blijft afstoten en bijtrekken, geen soepele, harmonische pas.

Dat mocht de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Rex Tillerson ondervinden bij zijn tweedaags bezoek aan Ankara. Drie uur en een kwartier lang had hij, zonder tolk, zonder secretaris, zonder raadsman een gesprek met Erdoğan. Het was eerste minister Mevlüt Çavuşoğlu die de vertaling deed. ‘Naïef of slecht voorbereid’, zeiden verontruste waarnemers. Want, precisie en nuancering waren op hun plaats, de sfeer tussen de twee grootste NAVO-partners is ijzig koud. Sinds de veroordeling begin dit jaar in de VS van de onderdirecteur van de Halkbank, die het embargo tegen Iran voor miljoenen dollars had omzeild, is Turkije ziedender dan ooit. Het voelt zich blijvend geschoffeerd omdat Washington ook volhardt om het vermeende brein van de zogenaamde putsch half juli 2016, Fethullah Gülen, niet uit te leveren bij gebrek aan geloofwaardige beschuldigingen. Visa werden over en weer tijdelijk geschrapt, leden van het Amerikaans consulaat in Istanboel vastgezet.

Operatie Olijftak

Het smeulende conflict heeft gevaarlijke vormen aangenomen toen de VS midden januari aankondigden een grenswacht te willen opzetten langs de noordgrens van Syrië. De kern daarvan moet de Koerdische YPG worden, de totale sterkte 30.000 man. Daarop kondigde Turkije meteen aan dat het uit zelfbescherming de Koerdische ‘terroristen’ zou uitroken, en viel met zware wapens de Afrin-enclave binnen. Operatie Olijftak heet de operatie nogal cynisch. De volgende stap ligt 100 kilometer meer oostelijk, de stad Manbij. ‘We zullen ze verdrinken!’ Maar daar liggen Amerikaanse eenheden gelegerd, die opleiding geven aan YPG. YPG versterkt zich met manschappen die in Oost-Syrië de laatste verzetshaarden van IS bekampten, en controleert 400 kilometer grensgebied met Turkije. Turkije weet zich verzekerd van een stilzwijgend Russisch vrijgeleide. Maar een open botsing met de Amerikanen, dat moeten beide landen vermijden.

De ruzie heeft wel twee gevolgen: de verstandhouding binnen de NAVO is zoek (zeker nu Ankara Russische raketten heeft aangekocht); en Erdoğan zweept het ultranationalisme opnieuw op. Volgend jaar zijn er parlements- en presidentsverkiezingen. Een peiling van het Center for American Progress geeft nu al onthutsende cijfers aan: 83% van de Turken heeft de pest aan de Amerikanen, 10% is voor; 46% wil een harder optreden tegen de Amerikanen, 37% wil de Alliantie behouden; en vooral: 49% zegt voor Erdoğan te zullen stemmen.

Duitse dooi

De Turkse president smeedt het ijzer terwijl het heet is. Onder het mom van veiligheid is het aantal razzia’s, veroordelingen, en huiszoekingen opnieuw pijlsnel de hoogte in gegaan. Vooral wie vraagtekens zet bij het militair ingrijpen in Syrië mag zich aan een inval verwachten, op nog geen maand zijn 600 ‘anti-patriottische’ verdachten opgepakt. Het maakt er ook de relatie met de Europese Unie niet beter op. Terwijl Tillerson bij Erdoğan zat, zocht eerste minister Binali Yildirim toenadering tot Duitsland. Hij wil de betrekkingen met Duitsland normaliseren. In Berlijn hamerde hij op het recht op zelfverdediging, op de bewaking van de NAVO-buitengrenzen, en op de afremming van de migrantenstromen.

Bondskanselier Angela Merkel, geplaagd door de moeizame regeringsvorming, kwam alleen schoorvoetend over de brug. Ze zat in haar maag met de binnenlandse wrevel over de inzet van Duitse tanks bij de aanval op Afrin. Dat mocht contractueel niet, en zeker niet als een NAVO-bondgenoot mogelijk in de vuurlijn ligt. Daar kwam bij dat haar coalitiepartner, de socialistische minister van buitenlandse zaken Sigmar Gabriel, de modernisering van oudere Leopardtanks had aangeboden in ruil voor de vrijlating van de in Turkije al een jaar opgesloten journalist van Die Welt, Deniz Yücel. Vorig weekend is hij plots voorwaardelijk vrijgelaten, nadat de klacht voor spionage, terreurpropaganda, en aansporing tot geweld was betekend bij de rechtbank – het duurt zo lang ‘omdat de rechtbanken overwerkt zijn’. Yücel kon terug naar de heimat, net als de mensenrechtenactivist Peter Steudtler in oktober 2017, en de tolk Mesale Tolu in december.

Tangpolitiek met de EU

Is de dooi met Berlijn nabij, dan dreigt de ijstijd met Den Haag. Deze week is de Tweede Kamer in debat gegaan over de officiële erkenning van de volkenmoord op de Armeniërs in 1915. Het leed geen twijfel dat de motie van Joël Voordewind (Christen Unie) een grote meerderheid achter zich zou krijgen. Erdoğan zal vuur spuwen, want de ‘Armeense genocide’ (in Nederland vooralsnog ‘de kwestie’) is een ‘gefabriceerde leugen’ om Turkije te treffen. Nederland zal zo een vierde volkenmoord erkennen: de holocaust, Rwanda, Bosnië (Srebrenica), Armenië. En zal voortaan uitsluitend de uistpraken volgen van de VN, het Internationaal Gerechtshof, en de wetenschap. De ambassadeur is in elk geval nu voorgoed weg uit Ankara, de diplomatieke betrekkingen blijven geschorst.

Ook met België liggen de kaarten slecht. Nog maar pas is uitgelekt dat ettelijke journalisten afgedreigd zijn door de Turkse ambassade in 2016, en in Antwerpen kwam het tot straatgevechten tussen Turken en Koerden, of de oerconservatieve, rabiaat anticommunistische creationist Adnan Oktar liet duizenden fraaie boekjes verdelen over ‘De Verraderlijkheid en de Wreedheid van de PKK’. Het lijdt weinig twijfel dat Erdoğan hem de hand boven het hoofd houdt: Oktar kreeg ooit drie jaar cel, die zijn hem kwijtgescholden. Hij heeft de webstek van de notoire atheïst Richard Dawkins laten platleggen. En hij kan ongestraft Darwin de schuld geven van de Holocaust.

Ook andere EU-lidstaten zitten in het verdomhoekje: gasboringen van ENI en Total in de economische zeezone van Cyprus zijn door Turkse oorlogsbodems stilgelegd. Griekenland kijkt met argusogen naar de bouw van een uitkijktoren en een legerkamp op het nietige eiland Çavuş Adasi, op een steenworp van de Kardak eilandjes waarover een oorlog in 1996 nipt vermeden werd. En het Europees Parlement volhardt in de boosheid. Er is in de februarizitting een nieuwe veroordeling aangenomen, die heftig de ongrondwettelijke opheffing van de onschendbaarheid bekritiseert, die alweer tien oppositieparlementariërs treft (onder wie winnares van de Sacharov Vredesprijs Leyla Zana). De verwijdering van 68 Koerdische burgemeesters is de zoveelste aanfluiting van de rechtszekerheid. En de uitholling van het Grondwettelijk Hof (nu in de zaak van journalist Sahin Alpay, waar een lagere rechtbank de uitspraak gewoon naast zich neer legde – met instemming van Erdoğan) is het ultieme bewijs dat de rechtsstaat niet meer bestaat. ‘The law of rule’, schrijft The Economist sardonisch.

Dansen op de tippen van de tenen

Uitwegen zijn moeilijk te vinden. The Economist ziet heil in de klachten bij het Europees Hof voor de Mensenrechten in Straatsburg; anders riskeert Turkije uit de Raad van Europa te worden gezet. Turkije stelt de VS nu voor om gezamenlijk op te treden in Noord-Syrië – op voorwaarde dat de Koerden Manbij verlaten en zich achter de Eufraat terugtrekken. Er komt een nieuwe gespreksronde met Tillerson midden maart. Op 26 maart is er een top in het Bulgaarse Varna met Erdoğan, Jean-Claude Juncker, Donald Tusk en huidig EU-voorzitter Boyko Borisov.

Het wordt op de tippen van de tenen dansen de komende maanden. Met in het achterhoofd dat de Turkse economie steeds verder achteruitboert: de braindrain laat zich voelen, het vertrouwen van de investeerders blijft schraal, de koers van de lira blijft schrikbarend zakken (1 euro is nu 4,7 lira waard, in 2015 was dat 2,7 lira), de inflatie zit boven de 10%, de groei neemt af met bijna 5%, de werkloosheid beloopt 11%, het onderwijs stort in, de milieuvervuiling piekt (statistische gegevens van de OESO). Wie nu op zijn zoom trapt, gaat pijnlijk tegen de vloer.

Rex Tillerson

Toeschouwer op de eerste rij

Turkse tango

Davos

‘Als Chinese afgodsbeelden’