Qassem Soleimani: Darth Vader of boodschapper uit Iran?

De regering van president Donald Trump doodde de Iraanse majoor-generaal Qassem Soleimani, 62, op 3 januari in Bagdad, Irak.

Soleimani, een kleine, slanke man met een doordringende blik, stil en discreet in de omgang, was de tweede machtigste figuur in de Islamitische Republiek van Iran. Hij stond sinds het einde van de jaren 90 aan het hoofd van de speciale strijdkrachten van Quds, die Iraanse inlichtingen-, sabotage- en geheime operaties in de regio uitvoerden. Hij was echter ook een persoonlijke vertrouweling van opperleider ayatollah Ali Khamenei, die hem de benodigde middelen verschafte.

Een turbulente arena

Iran kan zich in een turbulente regio niet de luxe van grote fouten veroorloven. De veel machtigere Verenigde Staten van Amerika (VS) brachten de eerste democratisch gekozen regering van Iran in 1953 met een staatsgreep ten val. Amerika beschouwt Iran als een ideologische en geopolitieke vijand sinds de islamitische revolutie van 1979. Het heeft ook het bewind van Saddam Hussein in buurland Irak in 2003 met geweld ten val gebracht. In veel landen dichtbij Iran heeft de verre Amerikaanse grootmacht haar militairen basissen en invloed.

Sinds het einde van de jaren 90 had Soleimani als strateeg een veiligheidsgordel met drukmiddelen in de regio buiten Iran uitgebouwd. Hij deed dit door de steun aan, en oprichting of uitbreiding van milities, politieke groepen en allianties: Hezbollah in Libanon, sjiitische milities in Irak, en de ijlingse redding van het Syrische regime van Bashar Assad na het begin van de opstanden tegen diens regime in 2011.

Indien nodig werden alle middelen gebruikt: diplomatie, hulp, omkoping, terrorisme, militaire acties. Soleimani was soms dapper en vindingrijk, maar ook sluw en meedogenloos. Van de VS tot Israël spreken zijn grootste professionele tegenstanders over hem met afkeer maar ook met respect. Voormalig generaal van de VS en CIA-hoofd David Petraeus heeft Soleimani bijvoorbeeld eens beschreven als ‘een zeer capabele, charismatische, getalenteerde, professioneel geschoolde, duivels slechte persoon’.

Motivatie en thuisgebied

Soleimani was een goede luisteraar, maar zijn kernboodschap aan besluitvormers in de regio was dat Iran al eeuwenlang een blijvend deel van West-Azië en het Midden-Oosten was. In tegenstelling tot de wispelturige Amerikanen uit een ander werelddeel, was Iran een betrouwbare mogelijke bondgenoot. Iran had ook meer begrip voor de complexe of gevoelige dimensies van de regio.

Wat dreef de schaduwcommandant, Hajj Qassem, Soleimani? Geboren op 11 maart 1957 in een eenvoudig milieu werd hij gevormd door de bloedige oorlog tussen Iran en Irak van 1980-1988. Saddam Hoessein van Irak wou de nieuwe Islamitische Republiek Iran omverwerpen. De jonge Soleimani leidde een eenheid uit zijn geboortestad Kerman en opereerde met succes achter vijandelijke linies.

Tijdens de oorlog werden honderdduizenden Iraniërs gewond of gedood. Sommige Iraakse gasaanvallen op zijn kameraden werden uitgevoerd met de wapens van westerse leveranciers.

Na de oorlog stelde Soleimani resoluut dat het grondgebied van Iran nooit meer aan zulk gevaar en verwoesting zou mogen worden blootgesteld. ‘Voor Qassem Soleimani was de oorlog tussen Iran en Irak nooit echt afgelopen,’ zei de Amerikaanse diplomaat Ryan Crocker die soms indirect contact opnam met Soleiman, in 2012. ‘Zijn strategisch doel was een duidelijke overwinning op Irak en, als dat niet mogelijk was, om een zwak Irak te creëren en te beïnvloeden.’

Krijgsheer

Soleimani profiteerde van de Amerikaanse invasie van Irak in 2003, een tactische overwinning voor Amerika en eventueel een strategische overwinning voor Iran en zijn Irakese bondgenoten. Soleimani was geen achterkamergeneraal. Tijdens operaties in Irak, Libanon en Syrië speelde hij vaak een belangrijke en gedurfde persoonlijke rol op het slagveld. Hij had een enorme impact op de soldaten en milities onder zijn bevel. Hij probeerde, net als tijdens de oorlog tussen Iran en Irak, onnodige verspilling van hun levens te voorkomen.

Tezelfdertijd was hij behoorlijk fatalistisch over de kans om gedood te worden. Voor veel buitenlandse bezoeken bezocht hij eerst een grote sjiitische aanbiddingsplaats in Qom, zeg maar de religieuze hoofdstad van sjia-Iran. Opperleider Khamenei noemt Soleimani al jaren een ‘levende martelaar’. Ter voorbereiding op een mogelijke aanval gaf hij zijn commandanten een grote operationele vrijheid.

‘Het oorlogsfront is het verloren paradijs van de mensheid,’ zei Soleimani in een interview in 2009. ‘Soleimani heeft ons geleerd dat de dood het begin van het leven is en niet het einde,’ beweerde een Iraakse militaire commandant.

Icoon van het regime

In 2014 hebben de troepen van Soleimani met succes de opmars van de Islamitische Staat (IS) in Irak gestopt. Sommige rivalen hebben zijn harde strategie tegen soennitische Arabieren in Irak als te polariserend beschouwd. Hij werd echter ontvangen als een held door velen Koerden en sjiitische Arabieren in Irak, en hij verscheen zelfs op de omslag van Newsweek. In Iran, waar hij achter de schermen al machtig was, begon hij snel als publieke figuur populair te worden. Misschien begon hij ook ambities te koesteren als een latere presidentskandidaat.

Toen ik begin 2016 in de beroemde boekhandels van de Enqelab (Revolutie) straat in Teheran was, zag ik overal biografieën van Soleimani. De overheid gebruikte zijn populariteit om haar legitimiteit te versterken.

Volgens onderzoek van de Universiteit van Maryland in de VS was Soleimani veruit de meest populaire figuur in Iran onder burgers van alle overtuigingen. Als beschermer van de Iraanse belangen was hij nog populairder dan de huidige president Rouhani. Tussen januari 2016 en augustus 2019 stond een meerderheid en zelfs tot tachtig procent van de ondervraagden hem gunstig tegenover hem.

Soleimani’s korte instructies over zijn graf in Kerman zijn gericht aan zijn vrouw en lezen als volgt: ‘Maak mijn graf eenvoudig zoals dat van mijn martelaarvrienden. Graveer soldaat Qasem Soleimani, geen titels.’ De betekenis van zijn levenswerk en van zijn dood zal echter complexer zijn, voor zowel Amerikaanse als Europese machten.

Veiligheid of herverkiezing?

De Amerikaanse senior diplomaat Ryan Crocker noemde Soleimani eens de Darth Vader van het Midden-Oosten. President George W. Bush, met haviken zoals Donald Rumsfeld en Dick Cheney om hem heen, besloot dat een aanslag op Soleimani te veel negatieve gevolgen zou hebben. Barack Obama kwam later tot dezelfde conclusie.

Donald Trump, die niet het voordeel geniet van een stabiele kring goede raadgevers, koos voor de disproportionele optie van een aanslag op Soleimani. Het voorbeeld van Obama, en misschien het schrikbeeld van de aanslag op de Amerikaanse ambassade in Benghazi in 2011, werkten wellicht averechts. Of waren de tweets van Trump in 2016, dat Obama een aanval op Iran zal gebruiken in de verkiezingscampagne, een onbedoelde toekomstprojectie?

Geen regimeverandering

De aanval heeft alle facties in de politieke elite van Iran vooralsnog in een onverzettelijk front verenigd. Grote delen van de bevolking, nog maar een paar maanden terug klaar om te protesteren tegen hun regering, verzamelen zich in deze dagen in massale solidariteit rond de dood van een nationale held. Dit is een andere vorm van regimeverandering dan Trump voor ogen heeft.

Hebben westerse machten zich gerealiseerd dat Iraanse actoren al eeuwen sterkere krachten en indringers in de regio hebben overleefd en nog steeds hun eigen weg willen volgen? Ondanks alle schendingen van mensenrechten en gebreken is de Islamitische Republiek niet anders.

Westerse media leggen veel nadruk op de mogelijke vergelding door Iran of zijn bondgenoten. Sommige acties van Iran, hetzij rechtstreeks, hetzij via handlangers, zijn onvermijdelijk op onverwachte plaatsen en tijden. Misrekening en onbedoelde gevolgen kunnen conflicten verder doen ontbranden.

Toen Trump in 2017 eindelijk de nucleaire deal met Iran stopte, pochte hij dat hij een betere deal kon bereiken. Nu lijkt het erop dat de VS, na het experiment, met name een meer onstabiel Midden-Oosten kunnen winnen. De reactie op de dood van Soleimani in Irak kan eventueel wel een van de strategische dromen van Soleimani bereiken: grote druk op de Amerikaanse troepen om in Irak af te bouwen of Irak te verlaten.

Internationale oerwoud

De aanval van de VS op Soleimani heeft ongeschreven rode lijnen overschreden in de internationale politiek over het doden van leidende figuren in soevereine staten. Rusland en China kunnen het precedent in de toekomst handig gebruiken. Het oerwoud floreert in de internationale orde van de 21ste eeuw.

Voor Europese staten zijn de gevolgen voor het nucleaire verdrag met Iran niet bemoedigend. De oproep van Trump dat hij ook het cultureel erfgoed van Iran kan bombarderen, een oorlogsmisdaad, is trouwens net zo schandelijk als het zwijgen erover door de EU-leiders in hun verklaring van 6 januari.

Het besluitvormingsproces in het Witte Huis inzake Soleimani is wellicht zelfs opmerkelijker. Klokkenluiders spreken over een president die afhankelijk is van jaknikkers en mannen die een hard standpunt willen innemen tegen de staat Iran, die zij zien als de reden voor hun mislukte militaire missies in Irak en Afghanistan.

Planning voor crisissituaties is naar verluidt schaars, goede communicatie met ambtenaren en bondgenoten is vaak afwezig, en het bewustzijn van de mogelijke politieke gevolgen in het Midden-Oosten is beperkt. Stafleden die interne kritiek hebben of meer reflectie voorstellen worden over het hoofd gezien of later uitgesloten van besluitneming. Na de dood van Qassem Soleimani zijn de belangrijke politieke risico’s voor Europese staten niet alleen in het Midden-Oosten te vinden.