Edgard Eeckman: ‘Machtsverhouding patiënt en arts verandert stilaan’

Over de relatie tussen een arts en zijn of haar patiënten kan heel wat gezegd worden. Het is dan ook een onderwerp dat enorm veel mensen rechtstreeks raakt. Edgard Eeckman doctoreerde aan de VUB met een verhandeling over dit onderwerp en schreef hierover ook een boek Balanceren tussen macht en onmacht. Daarin stelt hij dat patient empowerment de grondslag is voor gelijkwaardigheid in de relatie tussen patiënt en arts. In deze aflevering van Doorbraak Radio gaat Eeckman, die ook communicatiemanager van het universitair ziekenhuis in Brussel is, dieper in op patient empowerment en de machtsverhouding tussen patiënt en arts.

Digitale tijdperk binnen gezondheidszorg

Enkele jaren geleden woonde Eeckman een symposium in Nederland bij over het belang van het digitale in de gezondheidszorg. Dit zijn dan de apps en softwaretoepassingen die tegenwoordig op elke smartphone al te vinden zijn. ‘De spreker zei op een bepaald ogenblik, de machtsbalans tussen patiënt en arts die nu in het voordeel is van de arts, gaat helemaal veranderen.’ Dit omdat de patiënt door de apps en de software even goed of zelfs beter op de hoogte zal zijn dan de arts, zegt Eeckman. Dus dat digitale aspect zal zorgen voor een machtsverschuiving. ‘Ik weet dat ik toen in de zaal nogal sceptisch reageerde en eerst zelf wat verder wou onderzoeken over het onderwerp.’ Ik was toen doctoraatstudent en toen heb ik dat onderwerp gekozen vanuit die scepsis, zegt Eeckman. Zo is hij bij het concept ‘patient emporwerment’ terecht gekomen.

Machtsrelatie patiënt-arts

Het is nog zo dat voor veel mensen de huisarts ‘meneer doktoor’ is waarnaar je luistert. Dit impliceert een machtsrelatie van één kant uit. ‘Macht is uiteraard een zeer interessant concept dat veel meer verscheiden is dan men eerst zou zeggen.’ Ik had eens een arts die zei dat hij geen macht had omdat de patiënt toch doet wat hij wil, zegt Eeckman. Maar doet de patiënt wat hij wil? ‘Wij hebben de gewoonte om macht op een zeer klassieke manier in te vullen waarbij macht als een soort dominantie is.’ Dat is de macht die we kennen van de totalitaire staat en de dictator. De definitie is dan dat je iemand iets kan laten doen dat hij of zij anders niet had gedaan, zegt Eeckman.

Dit soort totalitaire macht heeft een arts uiteraard niet. Wat als je dat aan patiënten vraagt, kan een arts u verplichten om iets te doen dat je niet wil? ‘In normale omstandigheden is het antwoord neen.’ Tijdens mijn studie met heel veel literatuur kwam ik op een alternatieve definitie van macht, aldus Eeckman. ‘Als een persoon een aantal resources bezit die een andere persoon nodig heeft, dan ontstaat er een machtssituatie.’ Macht is dan het gevolg van een soort van afhankelijkheid. Dit is niet uitsluitend in de zorg maar bijvoorbeeld ook zo met eten. ‘De werknemer-werkgeverrelatie is ook zo omdat je als werknemer afhankelijk bent van degene die jouw arbeidscontract voorziet.’ Dat is dus macht door afhankelijkheid. Een patiënt wordt in de eerste plaats onder meer afhankelijk van de arts.

Patiënt heeft de arts nodig

Wat Eeckman heeft geanalyseerd is, wat een arts bezit dat een patiënt in mindere of meerder mate nodig heeft. Dat is een zeer dynamisch proces, zegt Eeckman, en draait verschillende aspecten. ‘Je hebt daar bijvoorbeeld informatie en expertise.’ Die informatie kan je voor simpele dingen op het internet ook vinden maar voor zwaardere en zeldzame ziektes ben je dan weer afhankelijk. Dan is er de wettelijke macht van de arts, wat is die? ‘In de zorg is een ziekte maar formeel een ziekte als een arts dit erkent.’ Opkomende ziekten hebben hier vaak veel last mee want dan wordt het ook niet erkend door de overheid en bijvoorbeeld niet terugbetaald, zegt Eeckman. Als je ziek bent en daarvoor een wettelijk attest nodig hebt, heb je daarvoor een arts nodig. Als je geneesmiddelen wilt verkrijgen, heb je daarvoor een arts nodig. ‘Dat is macht die een arts nodig heeft en waarvan een patiënt afhankelijk is op een manier.’

Waarom heb ik dan gekozen voor dit onderwerp, vraagt Eeckman zich af, dat is de stelling van die spreker. ‘Door het digitale gaat die machtsverhouding veranderen.’ Die wettelijke macht is zeer statisch en stabiel, die blijft altijd. Of je nu een verkoudheid, kanker of een zeldzame ziekt hebt, je blijft afhankelijk van die wettelijke macht en een patiënt weet dat, zegt Eeckman. Dan zijn er nog de vaardigheden van de arts, bijvoorbeeld om fysiek bloed te nemen of een goede diagnose te stellen. In hogere mate, de vaardigheid van een chirurg. De arts bezit een aantal dingen waar een mens die ziek wordt afhankelijk van wordt. Maar een arts is ook afhankelijk van de patiënt. Bijvoorbeeld voor zijn of haar inkomen en de informatie van de patiënt. Mijn analyse was wel dat de patiënt meer afhankelijk is van de arts dan omgekeerd. De relatie tussen de twee begint in een situatie van afhankelijkheid, zegt Eeckman. ‘Wanneer ga je naar de arts? Als je hem nodig hebt.’

Redacteur: Pieter-Jan Volkaert