450 jaar Opstand in de Nederlanden

De Opstand in de Nederlanden, die min of meer in het Zuiden begon in 1566, blijft fascinerende geschiedenis. In Nederland maakt het deel uit van het vaste geschiedeniscurriculum – de canon – en het collectieve geheugen. In het Zuiden zijn we ons vaak amper bewust van de impact van de 80-jarige oorlog die de Nederlanden verscheurde, ook letterlijk. En die voor een immense brain drain zorgde van Zuid naar Noord. Zonder scheiding van de Nederlanden geen VOC, geen Amsterdam, geen Haarlem, geen Republiek, geen bloeiende drukkunst … Elk nadeel heb z’n voordeel.

Anton van der Lem schreef in 1995 het boek De Opstand in de Nederlanden 1568-1648: De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld. De Opstand werd toen een verplicht eindexamenonderwerp. De bibliothecaris zag er wel iets in om de Opstand in een bevattelijke synthese te gieten, voor een breed publiek ontdaan van al te wetenschappelijk jargon, impressionistisch geschilderd, zonder al te veel details. Ik geef u het eindoordeel nu al mee. Hij is daar ontzetten goed in geslaagd. En niet alleen in woord. Ook in beeld. Want dit boek bevat, ondanks het ‘gewone’ boekformaat, tientallen prachtige plaatjes, inclusief de meest bekende en relevante. Al mocht een eindredacteur toch eens duidelijker de historische kaarten nakijken; daar is nog werk aan.

Opstand van Oranje

Na ruim anderhalve eeuw samengaan, revolteerden de drie westelijke kerngewesten van de Nederlanden tegen hun soevereine vorst. Het graafschap Vlaanderen, het hertogdom Brabant en het graafschap Holland (met Zeeland) verzetten zich tegen de tirannie van Filips II. Eens koning zette hij de intransigente katholieke politiek van zijn vader, en in de Nederlanden geboren en getogen, keizer Karel V voort. Intransigent, onverzoenlijk en onverdraagzaam, ontketende alle katholieke duivels om het protestantisme, in al zijn kleuren en geuren, te bestrijden, verbieden en verbannen in zijn gewesten. Willem van Oranje slaagde erin om de Nederlandstalige gewesten achter zich te krijgen en het verzet te leiden. Het kwam tot secessie, met het Plakkaat van Verlatinghe. Het leidde tot de scheuring van de Nederlanden op de militaire stellingen. De drie bulten die twee oude delen van Brabant delen zijn er vandaag nog getuige van. Gewapend verzet, oorlog, brandschatting, waterlinies om de vijand ver van te belegeren steden te houden… Ultiem leidde het tot een ‘verlichte’ Republiek in het Noorden en de katholieke contrareformatie in het Zuiden.

Klassiek

De Opstand is klassiek chronologisch opgevat. Wat de lezer voldoende structuur biedt. Het boek vat aan met een korte aanloop over het samengaan van wat de Zeventien Provinciën werden genoemd, Nederland, Vlaanderen of België — de begrippen werden door elkaar gebruikt. De ‘loyale oppositie’ tegen Filips nadat ie op de troon kwam en de geloofsvervolgingen van zijn vader continueerde, krijgt evenzeer aandacht. Maar de steekvlam van 1566, de Beeldenstorm, die de Nederlandse gewesten in vuur en vlam zetten, komt niet uit de verf. Zoals ook de sociaaleconomische omstandigheden van dat jaar — met misoogsten, hoge graanprijzen en bijkomende belastingen — niet aan bod komen. Meteen is dat de zwakte van het boek: het is net iets te veel een ‘klassieke’ top-down geschiedenis van landsheren, oorlog, soldaten, prinsen-politici en edele diplomaten. En veldslagen. De sociale omstandigheden, het dagelijkse leven, de impact van een met de wapens uitgevochten religieus conflict, komen te weinig aan bod. De migratiestromen die de krijgsverrichtingen veroorzaakten, behandelt Van der Lem dan weer wel. Ook de beweegredenen, interne en externe stimuli om de katholieke kerk te verlaten voor diverse vormen van protestantisme, in de stad of op het platteland, komen niet voldoende aan bod. De bewegingsoorlog en het krijgsverloop tussen het noordwesten en het zuiden en oosten — lees tussen Nederlandse opstandelingen (de geuzen!) en Spaanse troepen — krijgt meer aandacht dan ze misschien verdienen. Al zal een Nederlandse lezer daar misschien anders over denken.

Nation building

Laat die bemerking echter uw pret en interesse niet vergallen. Het maakt van Van der Lem een niet minder leesbaar en boeiend boek. Bovendien steek je ook veel nieuws op. Zoals het feit dat ‘de’ Spanjaarden — troepen van onze legitieme vorst; géén bezetters! — heel wat minder protestantse ketters vervolgde dan werd aangenomen. Ook geschiedschrijving speelt (speelde) een rol in de nation building van de Bevrijde Nederlanden. De jurist Hugo Grotius (De Groot) sprak bijvoorbeeld van 100.000 doden in de twee jaar na de Beeldenstorm. Volgens recent onderzoek zouden het er ongeveer 1300 geweest zijn. En ook de oorlog in ‘den Oost’ komt aan bod, wat voor mij toch compleet nieuw is. Spanje voerde niet enkel oorlog te land en ter zee in de Nederlanden. Ook in de koloniën in Oost-Azië werd strijd gevoerd; een reden waarom Zeeland en Holland de strijd bleven aanwakkeren.

Opstand online

Auteur Van der Lem is trouwens al jaren bezig met het onderhouden en actualiseren van een erg toegankelijke website over de Nederlandse Opstand. Op www.dutchrevolt.leiden.edu vind je alle recente bevindingen en publicaties met betrekking tot de natievormende periode. Maar evenzeer handige ‘educatieve’ tools zoals een tijdlijn, of een verklarende begrippenlijst.

Tot slot

In een slothoofdstuk ware het mooi geweest om over die mythevorming en de beoogde doelen ervan te lezen. Het heeft van de Republiek en later het koninkrijk een trots gidsland gemaakt, met de blik op de zee, met een assertieve handels- of koopmansgeest. Het maakt deel uit van het Nachleben van de Opstand. Hoe nationalisme en romantiek, in diverse bevolkingsgroepen, in Noord én Zuid, nog lang na de tweede scheiding van 1815, de Opstand ‘gebruikten’ en een plaats gaven in allerlei politieke (en in het Noorden ook religieuze) discours. Maar dat is een boek apart waard. We moeten het nu doen met een fascinerende chronologische geschiedenis, rijk geïllustreerd, boeiend geschreve, bijzonder mooi uitgegeven. Een standaardwerk dat het niet slecht zal doen onder de kerstboom!