Aardelingen: foto’s, gedichten en muziek

Eddy Verloes (Aalst, 1959) mag dan geen beroepsfotograaf zijn, zijn foto’s gaan momenteel wel de hele wereld rond. Dat komt zo. In het voorjaar van 2020 maakte hij bij stormachtig weer een reeks foto’s van een groepje uitgelaten chassidische jongens op een Belgisch strand. Dichter Benno Barnard, ‘minnaar van de Joodse wereld’, schreef er op vraag van Verloes gedichten bij.

Geïnspireerd door de foto’s en de gedichten gingen Bart Bekker en Jan Vanwinckel van het muziekproject ‘The river curls around the town’ vervolgens de uitdaging aan om beeld en tekst op muziek te zetten. Het boek met cd verscheen in 2021 onder de tweetalige titel ‘Buiten zinnen/Losing Our Minds’ bij het Gentse PoëzieCentrum. De foto’s werden een wereldsucces en bezorgden Verloes naam en faam. Tot nog toe mocht hij al meer dan vijftig internationale awards ontvangen. Niet slecht voor een germanist die nog geen tien jaar fotografeert!

Aardelingen

Bij uitgeverij Snoeck verscheen recent opnieuw een boek met foto’s van Eddy Verloes. Het luistert naar de prachtige naam Aardelingen, het meervoud van een bestaand woord dat ‘aardbewoner, sterveling’ betekent. Ook deze keer gaat het om een samengaan van fotografie, poëzie en muziek. Dichter Geert Jan Beeckman (Welle, 1961) zorgde voor de verzen en muzikant-componist Jef Neve (Turnhout, 1977) voor de muziek.

Geert Jan Beeckman debuteerde als dichter bij Uitgeverij P met Diep in het seizoen (2007), waarmee hij de Herman De Coninck-prijs won voor het beste debuut. Nadien verschenen bij dezelfde uitgever nog de bundels Hersenneerslag (2011), Bloedgroepen (2015) en Woestijnzucht (2021). Hij publiceerde gedichten in onder meer Poëziekrant, Het Liegend Konijn, Deus Ex Machina en Meander. Gedichten van hem werden daarnaast opgenomen in verschillende bloemlezingen, waaronder De Nederlandse Poëzie van de twintigste en de eenentwintigste eeuw in 1000 verzen (2016), samengesteld door Ilja Leonard Pfeijffer.

Zweem van mysterie

Voor Aardelingen koos Geert Jan Beeckman 31 foto’s uit de portfolio van Eddy Verloes die pasten in zijn verbeeldingswereld en schreef er evenveel gedichten bij. Aardelingen kan dan ook beschouwd worden als zijn vijfde dichtbundel. Maar eerst iets over de foto’s en hun maker.

Eddy Verloes is één van die begenadigde natuurtalenten voor wie het maken van ronduit schitterende foto’s op het eerste gezicht een vanzelfsprekende zaak lijkt. Maar zo eenvoudig als het lijkt is het natuurlijk nooit. Verloes, die woont in Boutersem, heeft een opleiding fotografie genoten aan het centrum voor volwassenenonderwijs in Leuven. Daar heeft hij de noodzakelijke knepen van  het vak geleerd en er vervolgens zijn natuurlijke aanleg op losgelaten. Met resultaat: hij stelde tot nog toe tentoon in een twintigtal landen, van de Verenigde Staten tot Rusland, van het Verenigd Koninkrijk tot Hongarije.

Niet in één hokje

Verloes is als fotograaf thematisch niet in één hokje te stoppen. Hij maakt zowel interieurfoto’s als buitenopnamen: veelal landschappen en stedelijke omgevingen in kleur en zwart-wit. Sommige van zijn foto’s ogen uitgesproken artistiek, andere vertonen een meer documentair karakter. Maar één ding hebben ze gemeen: er is veel zorg besteed aan hun afwerking. Ze zien er dan ook allemaal mooi uit, in de klassieke betekenis van dat woord, maar nooit steriel. Verloes is wel intelligent genoeg om zich niet te verliezen in het l’art pour l’art-principe. Een goede foto moet voor hem iets uitdrukken dat nog lang na het bekijken ervan als een nabeeld op de blik van de kijker blijft wegen.

Verloes speelt een vernuftig spel met licht en schaduw: hij laat beide in hun eigen waarde, maar speelt ze tegelijk tegen elkaar uit. Het resultaat is – vooral in zijn zwart-witfoto’s – nooit minder dan oogstrelend. Sommige van zijn foto’s zijn flou, andere haarscherp. Sommige zijn ronduit poëtisch, met veel ruimte voor suggestie, andere meer prozaïsch. Ze hebben bovendien allemaal als verdienste dat ze vrij zijn van effectbejag. Als Verloes al effecten toepast, dan doet hij dat functioneel, in het belang van de foto en van wat hij ermee wil uitdrukken. Zijn foto’s hebben daarnaast als eigenschap dat ze je doen wegdromen in een atmosferische wereld waar een zweem van mysterie het aanzien bepaalt. Mysterie: dat wat een kunstwerk onderscheidt van ambachtelijk maakwerk.

Nauw luisteren

Aardelingen, dat net als ‘Buiten zinnen/Losing Our Minds’ in oblongformaat is uitgegeven, telt 26 zwart-wit- en vijf kleurenfoto’s. De eerste foto toont een besneeuwd landschap met bomen aan de einder. Over een deels sneeuwvrije veldweg loopt iemand in het zwart gekleed. Een jogger? Het is niet uit te maken of het om een man of vrouw gaat. Duidelijk is wel dat de foto er zonder de zwarte figuur veel banaler zou hebben uitgezien.

En dat is een gegeven dat opgaat voor tal van andere foto’s van Verloes: denk er de menselijke aanwezigheid uit weg en je houdt slechts een weliswaar technisch volmaakte foto over die eerder illustratief dan artistiek van aard is. Of hoe de nietigheid van een mens in een weids landschap een wereld van verschil kan betekenen. Zoals goede poëzie schrijven vaak een kwestie is van ‘nauw luisteren’, zo is goede foto’s maken dikwijls een zaak van visueel wikken en wegen: wat weglaten, wat toevoegen?

Eén van de mooiste en meest iconische zwart-witfoto’s in Aardelingen toont een kanaal met op onregelmatige afstanden van elkaar staande bomen langs de ene oever die zichtbaar is. De foto moet ’s avonds zijn genomen: alle bomen, die eruitzien als spookachtige gestalten, staan zwart afgetekend tegen wat een enorme rookwolk lijkt, alsof er op de achtergrond een zware brand woedt. Tegelijk weerspiegelen hun profielen zich ongewoon grillig in het rimpelige kanaalwater. Er gaat van de foto een enorme kracht uit, veel drama ook, alsof er elk ogenblik iets onheilspellends staat te gebeuren dat een enorme impact kan hebben. Tegelijk doet hij erg grafisch aan, alsof het gaat om een houtskooltekening of een aquarel. Zo lijkt de notie ‘fotografie’ haast verdwenen uit het beeld: de foto is beeld geworden, en het beeld is zo krachtig dat het medium, waarin het is gevat, er niet langer toe doet.

Beeldgedichten

Geert Jan Beeckman, in wiens dichtbundels thema’s aan bod komen als het spel van kijken en zien, verte en afstand, licht en donker, en het besef dat alles eindig is, heeft met Aardelingen een bundel beeldgedichten geschreven: gedichten geïnspireerd op de foto’s van Eddy Verloes. Hij heeft er nochtans zorgvuldig over gewaakt dat ze geen illustraties in woorden zijn bij Verloes’ foto’s. Ze kunnen met andere woorden gelezen worden als autonome kunstwerken, net zoals Verloes’ foto’s een zelfstandig bestaan leiden zonder Beeckmans gedichten. Maar samen vormen ze wel een mooie eenheid.

Geert Jan Beeckman is een dichter met een uitgesproken eigen toon. Zoals zijn poëtische stem weerklinkt, klinkt ze nergens anders in de Nederlandstalige poëzie. Zijn gedichten lijken bij een eerste lezing bedrieglijk eenvoudig. Hij schrijft veelal korte versregels die de taal en de syntaxis nauwelijks geweld aandoen. Toch zijn Beeckmans gedichten erg gelaagd. Tegelijk stralen ze een haast kinderlijke onbevangenheid uit. De dichter gebruikt originele beelden om een parallelle want dichterlijke wereld te schetsen. Ook neologismen komen veelvuldig aan bod in Aardelingen. Bijvoeglijke naamwoorden zijn dan weer amper aan hem besteed. Leestekens evenmin, met uitzondering van de punt.

Geen dans

Veel van Beeckmans gedichten bestaan uit verzen waarin (bijna) elke regel eindigt met een punt, een enkel dubbelepunt en uitroepteken niet te na gesproken. Het verleent een staccato zegging aan zijn poëzie, die verder tal van culturele en christelijke verwijzingen bevat.

Soms komen ze samen in één gedicht, zoals in ‘Geen dans’, waarin de filmregisseur Tarkovski en de schrijver Toergenjev genoemd worden, en waarin ook het volgende vers voorkomt: ‘Wij die moeten doen bidden naar ons./Het liefst in het Latijn./Dan is ook de rest waarheid.’ De versregel ‘Met kleinood en grootzeer’ doet dan weer onmiddellijk denken aan de gelijknamige uitgeverij van poëzie in het Nederlandse Bergen op Zoom. En ‘Jagers op stille rouw en eerste sneeuw’ aan het schilderij Jagers in de sneeuw (1565) van Pieter Bruegel de Oude.

Geen dans

‘Geen dans’ is geschreven bij een zwart-witfoto waarop een man in het halfduister met zijn rug naar de toeschouwer staat (zoals priesters van de rooms-katholieke kerk vroeger met hun rug naar de gelovigen stonden als ze de mis in het Latijn opdroegen). Hij houdt het hoofd schuin, zijn lichaam werpt een zware schaduw af. Hij lijkt op het eerste gezicht in een kamer te staan die niet gefotografeerd maar geschilderd is.

De foto in donkere tonen doet vaagweg denken aan het werk van fotograaf Dirk Braeckman. Braeckmans foto’s stralen eenzelfde, niet te definiëren aanwezigheid uit. De titel ‘Geen dans’ is erg toepasselijk: de man maakt niet de minste aanstalten om in beweging te komen. Hij lijkt naar een doek van grote afmetingen aan de wand te kijken. De typische pose van een galerie- of museumbezoeker. Ik citeer het gedicht hier in zijn geheel:

Wanhoop uitspelen tegen schoonheid
is een eenzaam beroep.
Dichters doen het.
Kamermuzikanten ook.
En jagers op stille rouw en eerste sneeuw.

De echo daarvan is een foto.
Een die zich kromt in de wereld van Tarkovski.
Met kleinood en grootzeer.
En een verloving van de zintuigen.

Geen mechaniek werpt een knipoog.
Bekijk gewoon dat wij die rug zijn
waarop handen zich bonden aan een lot.

Wij die moeten doen bidden naar ons.
Het liefst in het Latijn.
Dan is ook de rest waarheid.

Het mag al eens breken op schaduw.
Al was dat bij God al naar verluidt.
Het blijft een droom zich te buigen
over al wie onze meesters zijn.

Wij schateren ons aan licht.
Maar de stilte blijft onzijdig.
Met Toergenjev de milde.
En hij die nergens uit zijn heupen danst.

Hedendaagse pianomuziek

Het project Aardelingen ging in première op zaterdag 17 december 2022 in CC De Kruisboog in Tienen. Jef Neve bracht er de compositie in drie delen – samen goed voor 24 minuten muziek – die hij componeerde bij Verloes’ foto’s en Beeckmans gedichten. De samenwerking ging als volgt: na een optreden van Jef Neve bood Eddy Verloes hem het foto- en gedichtenboek met cd Buiten zinnen/Losing Our Minds aan. Toen de fotograaf merkte dat Neve ervan onder de indruk was, stelde hij hem een gelijkaardige samenwerking voor als met Benno Barnard en de muzikanten van ‘The river curls around the town’. Neve ging gretig op het voorstel in met de volgende woorden: ‘Voor schoonheid en puurheid wil ik altijd een speciale uitdaging aangaan.’

Hedendaagse muziek met een reflectief en soms filmisch karakter, zo kan je de muziek nog best omschrijven. Stille passages wisselen af met meer dynamische, uiterst trage met vingervlugge, sprankelende met bedachtzame. Het lijkt alsof Neve al spelend een gedachtegang ontwikkelt waarbij zijn gedachten nu eens de ene, dan weer de andere richting uitgaan, daarbij geleid door hoe hij de foto’s en gedichten in zijn hoofd ziet voorbijtrekken. Toch houdt hij alle muzikale touwtjes stevig in handen. Neve heeft inmiddels voldoende maturiteit verworven om eender welk project tot een goed einde te brengen.

Tot slot

Rest mij tot slot nog iets te zeggen over de boekverzorging. Die was in handen van het gereputeerde Gentse grafisch bureau Armée de Verre Bookdesign, onder leiding van Steven Theunis. Armée de Verre staat onder meer in voor de grafische opmaak van de literaire tijdschriften Kluger Hans en Poëziekrant.

Ze tekenden recent ook voor het Poëziegeschenk naar aanleiding van de Poëzieweek: een dichtbundel met gedichten van Hester Knibbe en Miriam Van hee, getiteld ‘Er staat te gebeuren’. Voor Aardelingen kozen ze een prettig leesbare, schreefloze letter. De vormgeving hielden ze bewust sober, zodat het oog nergens afgeleid wordt van waar het in het boek om gaat: de foto’s van Verloes en de gedichten van Geert Jan Beeckman.

Aardelingen is een boek om in meerdere exemplaren aan te kopen: één voor uzelf en de andere om uit te delen aan dierbaren. Ze zullen u nog lang dankbaar zijn!