Bantoe-filosofie: de pater en de Congolezen

De Vlaamse missionaris Placied Tempels was een pionier van de multicultuur en inspireerde de ‘négritude’ van Léopold Sedar Senghor, vrijheidsstrijder en eerste president van het onafhankelijke Senegal. Zijn Bantoe-filosofie van 1946 is heruitgegeven.

Een pater uit Vlaanderen zaaide mee de multicultuur, de négritude, van de eerste president van Senegal en van de eerste gezaghebbende Afrikaanse uitgeverij Présence Africaine. Voor missionaris Placied Tempels (1906-1977) werden Afrikanen ‘Zwarten’ met een hoofdletter. De Vlaming was franciscaan in Belgisch-Congo en publiceerde in 1946 het revolutionaire La Philosophie bantoue. Probeersels verschenen in het Vlaams-koloniale tijdschrift Band.

Bescheiden verschijnt de pater in de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tempels is de Vlaamse voorloper van de Indiër Pankaj Mishra en zijn From the Ruins of Empire met de boodschap: het Westen kan enkel naar zichzelf kijken met een eurocentrische blik en ziet daarbij het grootste deel van de wereld over het hoofd. La Philosophie Bantoue is opnieuw beschikbaar in een Nederlandse vertaling met een uitstekende inleiding door Angela Roothaan, grondlegger van het ‘Bantu Philosophy Project’ aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.

Bekeringswerk

Pater Tempels sjeesde jarenlang op zijn motorfiets door de brousse voor bekeringswerk. Hij vestigde zich in de dorpscentra en niet aan de rand, wat gebruikelijk was bij missionarissen, waarbij de nieuwe woning een afstandelijke wijk werd met een kerk, school en EHBO-post. Placied Tempels leerde de Bantoe-talen voor zijn bekeringswerk.

Hij geraakte gefascineerd door het denken en doen van de Afrikanen en zag — anders dan de kolonialen en zijn medebroeders — dat het Afrikaanse denken noch achterlijk, noch onredelijk is. De klassieke missionering beoogde de uitroeiing van die denktrant in het voordeel van de Europees-christelijke leer.

Priester Tempels twijfelde aan die eurocentrische missionering. Door gesprekken met de Bantoes leerde hij geleidelijk de samenhang van hun wereldoriëntatie kennen.

Geen wilden

Bantoes waren geen wilden was de Paulus-bekering van de Vlaamse franciscaan. Zij erkenden dat alles van God komt, het weze dat de schepping door hen anders wordt begrepen dan door christelijke theologen en filosofen.

Tempels zag het christendom als niet noodzakelijk verbonden aan een bepaalde cultuur. De werkelijkheid voor de Bantoe is, aldus Tempels, een zich ontwikkelen van een altijd werkende kracht. Het Europese denken ziet de werkelijkheid als ‘zijn’, als een statische categorie.

Placied Tempels ervoer een omgekeerde bekering en ontdekte de centrale beginselen van de Bantoe-levensleer: vruchtbaarheid, ouderschap en familie — niet enkel biologisch opgevat maar ook spiritueel — en verbondenheid met alle wezens. Hij concludeert dat deze principes één zijn met de woorden van Jezus Christus bij Johannes: ‘Ik ben leven. Ik kom jullie leven brengen, zodat jullie het in overvloed kunnen hebben.’

Kerkelijke bazen

Voor Bantoe-filosofie verschijnt piekert Tempels al over hoe het gelezen zal worden en hoe de kerkelijke bazen zullen reageren. Die jubelden niet. Als hij in 1946 met verlof naar België vertrekt, mag hij niet terugkeren naar de tropen. Het Vaticaan buigt zich over zijn visie: is het boek voldoende orthodox en bevat het geen ongewenste nieuwigheden? In 1947 is het oordeel dat zijn tekst niet op de index van verboden boeken moet. Terugkeren naar Congo kan hij slechts in 1950 omdat zijn oversten hem in quarantaine houden tot de onrust over zijn stelling verstild is.

Placied Tempels had veel invloed op de Afrikaanse bevrijdingstheologie, de interculturele ommekeer en de négritude. La philosophie Bantoue verscheen bij Présence Africaine, een van de eerste gezaghebbende uitgeverijen in Afrika, opgericht door Léopold Sedar Senghor en Alioune Diop. Tempels was voor hen een bron van het nieuwe zwarte bewustzijn, door Senghor gedoopt tot négritude.