De ontdekking van Holland: over het internationale kunstenaarshotel Spaander Volendam

Achter de eenvoudige witte vitrages van het Volendamse Hotel Spaander ligt de kiem van een cruciale periode in de Nederlandse kunstgeschiedenis. In De ontdekking van Holland neemt Jan Brokken die onder de loep.

De Zuiderzee was woest, werd vergrendeld in 1932 en verpieterde. Henry Van de Velde en verschillende andere belangrijke, Belgische schilders deelden de Hollandgekte van 1400 met internationale kunstenaars tussen 1875 en 1930.

Jan Brokken publiceerde 35 boeken over alle ’s heren landen. Zijn 36ste, De ontdekking van Holland, is vaderlands en een ontdekking van de kunstenaars die een halve eeuw bij Hotel Leendert in Volendam een kamer en atelier vonden.

Vandaag maken Volendam en Marken vooral deel uit van het toerisme voor ouderen. Niemand beseft nog hoe dat zeegat ooit het alom bekende Franse Barbizon overvleugelde als kunstenaarsdorp. Gelukkig brengt De ontdekking van Holland daar verandering in.

Pleisterplaats voor artiesten

Henry Van de Velde bezocht Volendam in 1893 om af te kicken van het schilderen, schrijft Brokken. Academisme en Antwerpen had Van de Velde de rug toegekeerd en toen hij 22 was trok hij naar Wechelderzande, waar je alleen kon geraken over een zandweg.

De Franse kunstenaarskolonie Barbizon inspireerde hem tot het openen van een pleisterplaats voor artiesten in de Kempen. In een strenge pointillistische stijl schilderde Van de Velde acht dorpstaferelen uit talloze stippen in pure kleuren, net zoals zijn vriend de Gentenaar Théo Van Rysselberghe, een habitué van de Zuiderzee.

Vlaamse kopie

Ook Brusselaars William Degouve de Nuncques, zijn vrouw Juliette en de Gentenaars Léon De Smet en Anne De Weert waren bedevaarders die naar het noorden trokken. Bijna alle belangrijke Belgische kunstenaars die rond 1900 leefden stelden hun schildersezel op aan de Zuiderzee.

Gasthof De Keizer in Wechelderzande werd een Vlaamse kopie van Spaander, het hotel dat honderden kunstridders uit héél de wereld aanzoog naar het licht van Hollands oog. Joseph Beuys, de Duitse conceptuele kunstenaar, noemde in 1979 de inpoldering van het IJselmeer — de ex-Zuiderzee na de Afsluitdijk — de ‘doodsteek voor de schilderkunst in Holland’. Het inspirerende licht verdofte door de polders.

Veroverd land

De trek van kunstenaars naar Volendam, Harlingen, Enkhuizen, Hoorn, Monnickendam, Edam en Harderwijk werd een passie door het boek La Hollande pittoresque, voyages aux villes mortes du Zuiderzee van de Franse cultuurhistoricus Henry Havard.

Havard was een Franse vluchteling van de Parijse Commune en beleefde de bloedige week van mei 1871 toen regeringstroepen de hoofdstad heroverden, 20.000 communards executeerden en er 40.000 arresteerden. Hij huurde een tjalk en zeilde maandenlang langs de haventjes van de Zuiderzee.

Nederland had een lange geschiedenis van tolerantie en beschaving die groots en onbekend was, schreef Havard in zijn reisverslag, wat contrasteerde met het autocratische Frankrijk. Heel Europa moest de ogen richten op het stukje land veroverd op de elementen.

Gastenboek

Havard werd verhoord en geholpen door Leendert Spaander, die toen hij 26 was in 1881 een café kocht bij de haven van Volendam dat hij opende voor kunstenaars. Spaander stuurde ansichtkaarten van Volendam naar alle Europese kunstacademies, voer met zijn boot naar Londen voor contacten met kunstenaars en bood hen onderdak en ateliers aan.

Leendert faciliteerde de Hollandgekte. In zijn gastenboek verschijnen 1400 kunstenaars uit Europa, waaronder een resem Belgen, maar ook mensen uit de Verenigde Staten, Canada, Japan en Nieuw-Zeeland. Die 1400 kunstenaars zijn met zestig keer meer artiesten dan er ooit afzakten naar het beroemdere Barbizon bij Parijs.

Het oog van Holland

De Zuiderzee was het oog van Holland, een reusachtige spiegel die het licht ongeëvenaard weerkaatste. De Amerikanen John Rettig en May, zijn vrouw, waren toegewijd aan Holland, verbleven vanaf 1903 tot en met 1930 regelmatig aan de Zuiderzee, schilderden het ene doek na het andere en wortelden in Volendam.

Het echtpaar keerde ’s winters terug naar Cincinnati in de Verenigde Staten, waar John om sfeer te scheppen voor zijn jaarlijkse Nederlandse expositie op klompen door de sneeuw liep en May thee serveerde voor de kopers.

Bizarre weetjes

Jan Brokken is een jager, toont hij in elk van zijn 36 boeken. Hij vist alweer bizarre weetjes op in Volendam. Wel wat dorpelingen hebben ravenzwarte haren en een bruinige huidskleur die niet kan verklaard worden door de klassieker: een Spaans legerkamp in de buurt. Dat was er immers nooit.

Naamkunde leerde twee amateurhistorici dat de wortels van aardig wat Volendammers bij Sefardische joden liggen, die in de zeventiende eeuw uit Portugal naar het verdraagzame noorden waren gevlucht. Geleerden als Baruch Spinoza ankerden in Amsterdam, marskramers zochten een nieuw bestaan langs de Zuiderzee. Typische Joodse namen als Salomon of Tavis veranderen daar in Snoek en Tuyp.

Wie vakantielectuur wil met sappige informatie over de Lage Landen doet er goed aan De ontdekking van Holland te kopen.