Forum voor Democratie wil leden, geen interne democratie

Gisterenavond besliste Thierry Baudet af te treden als lijsttrekker van zijn Forum voor Democratie (FvD) in de verkiezingen van 17 maart 2021. Zijn jongerenafdeling kwam in opspraak met antisemitische en racistische boodschappen. Nog maar net verschenen – haast gelijktijdig – twee boeken over Baudet en diens rechts-populistische partij. Het ene boek is een (kritische) biografie van Baudet, al besproken op Doorbraak.be. Het andere boek, geschreven door journalist Chris Aalberts, richt zich op het ontstaan en de geschiedenis van de partij.

Baudet krijgt al een jaar of vier veel aandacht van de media. Voor politici kan het helpen om graag in de belangstelling te staan, maar over hem zijn de meningen verdeeld. Helpt zijn soms excentrieke gedrag om kiezers te bereiken of is politiek ondergeschikt aan zijn persoonlijke behoefte aan aandacht?

Baudet wordt uiteraard besproken, al bevat Aalberts boek weinig informatie die niet elders al gepubliceerd is. Nieuw, voor het brede publiek tenminste, is wat hij schrijft over de ontstaansgeschiedenis en interne organisatie van Forum.

De meeste mensen kennen Forum als de partij van Baudet. Achter de schermen was het Henk Otten die de organisatie opzette. Otten was buiten FvD nauwelijks bekend, tot hij zich in april 2019 in NRC Handelsblad kritisch uitliet over Baudet, die onvoldoende afstand zou bewaren tot uiterst rechts. Daarna verslechterden de verhoudingen tussen de twee, wat leidde tot het vertrek van Otten bij Forum. De geschiedenis van Forum is in dit boek vooral de verhouding tussen deze twee mannen, hun verschillende visies en de uiteindelijke breuk.

Van denktank naar partij

In november 2014 werd Forum voor Democratie opgericht als denktank. Het was de bedoeling om de discussie aan te gaan over de manier waarop de Europese Unie nu functioneert en over de euro. Baudet heeft een voorkeur voor de natiestaat en beschouwde de EU als in wezen ondemocratisch. Daarnaast zouden politici, onderzoekers en politici van alle partijen van gedachten moeten kunnen wisselen over andere onderwerpen, zoals meer directe democratie.

In eerste instantie was het een besloten netwerk, vanaf de zomer van 2015 organiseerde het ook publieke activiteiten. Kern daarvan vormden de wekelijkse ‘borrellezingen’, gehouden in een kelder aan de Amsterdamse Herengracht. Forum steunde het initiatief van opiniesite GeenStijl en het Burgercomité EU om een referendum te houden over het associatieverdrag van Oekraïne met de EU.

Op andere punten was de denktank minder succesvol. Na verloop van tijd wilden steeds minder prominenten in verband worden gebracht met Forum. Daarnaast bleek geld een probleem. Het deel van het publiek dat sympathiseerde met het gedachtegoed bleek niet bereid voldoende geld te doneren.

Eind zomer 2016 maakte het Forum voor Democratie bekend als politieke partij mee te doen aan de parlementsverkiezingen van maart 2017. Het argument was dat de regering de uitslag van het referendum (‘Nee!’) had genegeerd. In werkelijkheid was de beslissing al in het voorjaar genomen. Een partij krijgt subsidie, een denktank niet. Baudet kon niet leven van zijn boeken en lezingen, als Kamerlid zou hij een inkomen hebben.

Aanvankelijk leek Forum geen kans te maken op een Kamerzetel. Dat veranderde toen ook de mediagenieke, uitgesproken rechtse strafrechtadvocaat Theo Hiddema zich erbij aansloot, als tweede op de lijst. Ook Hiddema had een persoonlijk motief: na de dood van zijn vrouw weer onder de mensen komen. In 2017 behaalde Forum twee zetels.

Verschil met LPF en PVV

In 2002 kwam de Lijst Pim Fortuyn (LPF) met 26 zetels in de Tweede Kamer en zelfs in de regering. Na de moord op Fortuyn op 6 mei, anderhalve week voor de verkiezingen, had de LPF geen leider meer. De interne ruzies leidden tot de val van het kabinet-Balkenende I in oktober en, in 2006, tot het volledig verdwijnen uit het parlement. Nadien hebben meerdere partijen geprobeerd de oorspronkelijke Fortuyn-stemmers (veelal rechts-conservatief, teleurgesteld in de rechts-liberale VVD en het christendemocratische CDA, die te veel naar het midden zouden zijn gegaan) te vertegenwoordigen. Vaak meerdere partijen tegelijk, want samenwerking lijkt problematisch. Meestal veroverden ze dan ook geen zetels.

Een uitzondering vormde de Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders, die in 2006 verkozen werd met zes Kamerzetels en in 2010-2012 gedoogsteun gaf aan het eerste kabinet-Rutte. Om geruzie als bij de LPF te voorkomen, koos Wilders voor een unieke constructie: hij is het enige lid.

FvD wilde zich aanvankelijk profileren als een rechts alternatief voor de VVD en een democratisch alternatief voor de PVV. Om een LPF-scenario te vermijden, wilde Otten de lijntjes zo kort mogelijk houden. Net als bij een start-up moest een kleine groep alle beslissingen nemen. Baudet was naast lijsttrekker ook partijvoorzitter (in Nederland ongebruikelijk). Otten was naast penningmeester ook beheerder van de sociale media en persoonlijk verantwoordelijk voor werving en selectie.

Otten kiest voor een top-down-organisatie van de partij. Bijeenkomsten en netwerken waar partijleden elkaar kunnen leren kennen worden niet georganiseerd. Statuten leggen alle beslissingsmacht bij het bestuur. Het bestuur draagt de eigen leden bindend voor – wat enkel ongedaan gemaakt kan worden als twee derde van de aanwezigen zo stemt bij een vergadering waar tweederde van het totaal aantal partijleden aanwezig is. Forum voor Democratie wil leden, maar geen interne democratie.

De partijleiding kan op die manier snel en flexibel beslissingen nemen en doorvoeren. De kern (‘de cockpit’) bestaat een jaar of twee uit vier mannen die samen in een geleasede Jaguar (‘de commandowagen’) bijeenkomsten in het land afrijden. Tijdens die ritten wordt alles besproken en besloten.

Otten zit op de bijrijdersstoel, vaste chauffeur Jeroen de Vries is tevens persvoorlichter. Op de achterbank zitten Baudet en Hiddema. Volgens Otten zit de ratio voor en de emotie achter. Een relatief vleiende beschrijving, want al snel ziet Otten zichzelf als manager van de veeleisende en grillige artiest Baudet.

Uitbouw van de partij

Otten blijkt moeite te hebben met delegeren. Plaatselijke en provinciale afdelingen vindt hij riskant, want moeilijk aan te sturen door het hoofdbestuur. Uiteindelijk doet Forum bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 alleen mee in Amsterdam, met de rechtse internetjournaliste Annabel Nanninga als lijsttrekker.

Aalberts vertelt hoe hij juli 2017, op verzoek van Baudet, een lezing met discussie geeft voor FvD-vrijwilligers, over zijn boek De puinhopen van rechts. Achteraf hoort hij dat dit het ochtendprogramma was van dag 2 van een driedaagse cursus voor mogelijke kandidaten bij de provinciale verkiezingen van 2019. En dat er geen derde dag kwam; de tweede avond vond Otten de deelnemers niet goed genoeg.

Otten hanteert de opvatting dat je goede mensen alleen krijgt met goede mensen, onbekwame kandidaten zouden talent afschrikken. Als manager lijkt zijn focus echter dermate eenzijdig gericht op fouten voorkomen en anderen corrigeren, dat je je kan afvragen of hij niet ook talent afschrikt. Want bekwame mensen willen, ook als ze volgzaam zijn, inspraak en dat geeft Otten niet.

Richtingenstrijd

Het publiek denkt dat Forum tussen de VVD en de PVV in wil staan. Intern blijkt Otten te streven naar een centrumrechtse middenpartij, terwijl Baudet steeds meer lonkt naar denkers en kiezers rechts van de PVV. Otten wil seculier zijn, Baudet dweept incidenteel met religie.

Bij de provinciale verkiezingen van 2019 wordt Forum de grootste partij. De leden van Provinciale Staten bepalen de samenstelling van de Eerste Kamer (senaat). Forum is dus vrijwel automatisch grootste senaatsfractie – en dus machtsfactor, want de regering heeft geen meerderheid in de senaat.

De avond van de provinciale verkiezingen houdt Baudet zijn beruchte ‘Uil van Minerva’-toespraak, waarin hij met de term ‘boreale wereld’ zou lonken naar extreemrechts. Otten liep gelijk de zaal uit, hij meende de controle over Baudet kwijt te zijn. In april maakte hij zijn bezwaren wereldkundig, in het al vermelde NRC-interview. Daarop werd hij verwijderd uit de partijtop. De door hem ingestelde strakke structuur – zonder ledeninspraak, bezwaarprocedures of zelfs maar notulen – keerde zich nu tegen hem.

Otten was echter lijsttrekker geweest voor de Eerste Kamer. Fractievoorzitter kon hij niet meer worden (veel senatoren waren op hand van Baudet), maar zijn zetel nam hij in. Toen hij uit de partij werd gezet, volgden enkele senatoren en provinciale politici hem. Resultaat: Forum is niet langer grootste partij in de senaat.

Oordeel

Aalberts, zelf kritisch over de EU, sympathiseerde aanvankelijk met de denktank. Voor ThePostOnline bleef hij FvD volgen. Dat Forum als partij uiteindelijk toch de LPF en de PVV achternaging, heeft hem teleurgesteld.

Wie (delen van) het boek kan vergelijken met andere bronnen of eigen ervaring, kan vaststellen dat Aalberts constateringen doorgaans gefundeerd zijn. Al is het boek voor een deel met de kennis van achteraf geschreven, in het licht van de uiteindelijke breuk tussen Baudet en Otten, gevolgd door een radicalisering van Baudet. Die heeft het afgelopen jaar steeds meer oor voor complotdenkers en corona-ontkenners.

Aalberts geeft toe Otten pas in 2018 voor het eerst ontmoet te hebben. Een praktisch probleem bij het schrijven was dat Otten-sympathisanten wel medewerking wilden verlenen, maar degenen die nog actief zijn in FvD níet. De toon is daardoor soms eenzijdig kritisch, alsof Forum over de hele lijn tekortschiet. Partijdig wordt Aalberts echter niet. Hij bewaart kritische afstand tot Baudet én Otten. Al was een enkele keer ergens wél positief over zijn welkom geweest.