Jacques Vilet toont Schelde van bron tot monding

‘Souvent, une photo me révèle ce que je n’avais pas vu de mes yeux.’ Vaak onthult een foto me wat ik met mijn ogen niet had gezien. Deze uitspraak van de Belgische fotograaf Jacques Vilet (1940, Doornik) is kenmerkend voor hoe hij tegen het medium fotografie aankijkt. Hoewel niets toevallig is op zijn foto’s – technisch is alles tot in de kleinste details uitgekiend –, beseft Vilet dat je als kunstenaar nooit helemaal greep hebt op het eindresultaat. Dat je, eens het werk voltooid is, soms voor verrassingen komt te staan. Een goede foto, meent hij, toont dan ook meer dan wat hij laat zien.

In het Emile Verhaeren Museum van Sint-Amands stelt Vilet nog tot 30 mei zwart-witfoto’s van Scheldelandschappen tentoon die oorspronkelijk verschenen in zijn fotoboek Escaut Source Océan (1991). Ze worden nu voor het eerst in Vlaanderen getoond. De foto’s mogen er op het eerste gezicht weinig spectaculair en zelfs banaal uitzien, ze zijn het geenszins. Maar dat moet je kunnen zién – een vaardigheid die verder reikt dan kijken.

Van bron tot monding

Jacques Vilet was van jongs af vertrouwd met de Schelde, die doorheen zijn geboortestad liep. Talloze uren bracht hij als kind met zijn zus Michèle aan de boorden ervan door. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij op een dag besloot om de stroom en zijn omgeving in beeld te brengen, van de bron tot de monding. Een meerjarenproject dat zijn beslag kreeg tussen 1985 en 1991, op locaties als Mont Saint Martin, Hergnies, Doornik, Uitbergen (Dendermonde), Sint-Amands, Kieldrecht, Boom, Emmadorp (Antwerpen), Paulina Polder (Terneuzen) en Wemeldingen (Oosterschelde).

Jacques Vilet

Hoofdplaat

Zestien foto’s uit Escaut Source Océan hangen ingelijst aan de museumwand in eenvoudige, houten lijsten. Acht andere, niet ingelijste foto’s zijn te zien in glazen vitrinekasten. Bij elk ervan ligt een A4-blad met daarop een bij de foto’s passend gedicht, liedtekst of prozafragment. Sommige zijn geplukt uit ‘Het grote rivierenboek. Een reisverhaal met bloemlezing’ van Luc Devoldere, andere koos conservator Rik Hemmerijckx zelf. Het gaat om teksten van de dichters en schrijvers H.H. ter Balkt, Anton van Wilderode, Benno Barnard, Jacques Brel, Marie Gevers, Stefaan van den Bremt, Hans Warren en William Cliff.

Mysterie

Wat meteen opvalt als je de foto’s bekijkt, is hun vrij kleine formaat. Een bewuste keuze van Vilet. Ooit drukte hij, bij wijze van proef, zijn foto’s op grote formaten af, maar het resultaat stelde hem teleur. Je kon er het kleinste detail op zien, en dat vond hij te anekdotisch en prozaïsch. Dat nam het mysterie, de poëzie weg – een wezenlijk kenmerk van ware kunst. Kleinere foto’s hebben als voordeel dat ze de verbeelding stimuleren. Omdat niet alles er duidelijk op te zien is, vult elke beschouwer ze intuïtief verder in.

Zo bekeken, vindt Vilet, maakt het formaat van een foto mee deel uit van het beeld. Maar in eerste instantie tonen de geëxposeerde foto’s natuurlijk Scheldelandschappen. De rivier en de landschappen waar Emile Verhaeren een onuitputtelijke voedingsbron in vond voor tal van zijn gedichten, zoals ‘L’Escaut’ (De Schelde) en ‘Le passeur d’eau’ (De veerman).

Jacques Vilet

Helenapolder

Wat eveneens in het oog springt: alle tentoongestelde foto’s zijn horizontaal georiënteerd. Opnieuw een bewuste keuze van de fotograaf. Vierkante foto’s stralen voor hem een te grafisch aandoend gevoel uit, terwijl op panoramische foto’s de horizon te sterk uitkomt naar zijn zin. Op Vilets Scheldefoto’s bevindt de horizonlijn zich telkens nagenoeg in het midden. Het is de lijn waar hemel en aarde elkaar raken. Vilets artistieke visie dicteert hem dat beide elementen evenveel ruimte moeten krijgen.

Hij fotografeert de horizon ook altijd van ver, zodat de blik van de kijker vrijuit over het beeldvlak kan dwalen zonder op een obstakel te botsen. Op die manier wordt de horizonlijn het eigenlijke onderwerp van de Scheldelandschappen, net als de doordringende blik waarmee de horizon wordt waargenomen.

Natuurlijke habitat

Naast 24 foto’s van Jacques Vilet zijn er in de tentoonstelling ook bibliofiele uitgaven van Verhaeren te zien, geïllustreerd door onder meer Frank Brangwyn (houtsneden), Georges Le Meilleur (houtsneden), Albert Copieux (houtsneden) en Henri Ramah (etsen). De grootste verrassing is evenwel een exemplaar van Verhaerens postuum uitgegeven Poèmes légendaires de Flandre et de Brabant uit 1923, het enige exemplaar met aquarellen van Jan Cox (1919-1980).

Het merkwaardige aan de aquarellen is dat Cox ze schilderde toen hij slechts twaalf, dertien jaar oud was. In 1979, een jaar voor zijn zelfgekozen dood, schonk de kunstenaar het boek aan het Verhaeren Museum. In de tentoonstelling ligt het open bij het gedicht ‘L’Escaut’. Op Cox’ aandoenlijke aquarel ernaast zijn de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, de Boerentoren en de haven herkenbaar.

Strak gekadreerde zwart-witfoto’s met een horizonlijn waarop zich, vaak erg vaag door de afstand, onder meer bomenrijen, boerderijen, dijken, schepen en havenindustrie bevinden: ziedaar de wereld van Vilet zoals hij die vastlegde in Escaut Source Océan. En die nu te zien is in zijn natuurlijke habitat in Puurs-Sint-Amands, ergens halverwege tussen bron en monding van de mythische Schelde.

Vilet is een fotograaf die de thema’s in zijn werk niet beschrijft, maar ontcijfert; geen composities creëert, maar ze onthult. Alsof zijn verstilde foto’s er altijd al geweest zijn en hij ze nog slechts aan het licht moest brengen in zijn donkere kamer. Als een magiër die uitblinkt in het beheersen van de miljoenen gradaties tussen zwart en wit. Of zoals hij het zelf uitdrukt: ‘Le noir et le blanc est d’abord un silence. Il aide à ne plus voir la chose représentée, et à entrevoir ce qu’elle veut évoquer.’ Zwart-wit is allereerst stilte. Het helpt om om de afgebeelde zaak niet meer te zien en te ontwaren wat ze wil oproepen.

Praktisch

De tentoonstelling Jacques Vilet: Landschappen van de Schelde is nog te zien tot en met 30 mei 2021. Gelieve uw komst vooraf telefonisch of via e-mail te melden.

Emile Verhaerenmuseum, Emile Verhaerenstraat 71, 2890 Puurs-Sint-Amands
T 052 33 08 05
E-mail: [email protected]
Website: www.emileverhaeren.be
Website Jacques Vilet: www.jacquesvilet.be