Hoe worden we humaan: teksten van een vergeten Verlichtingsdenker

Lees alles over de bijzondere filosoof Johann Gottfried Herder in Hoe worden we humaan?.

Johann Gottfried Herder (1744-1803) wordt door de ene een Verlichtingsfilosoof genoemd en door de andere bij de Romantiek gerekend. Dat is prima, want het laatste wat Herder wilde was in een vakje te worden geduwd. Precies daarom blijven zijn teksten zo actueel. Hij legde al zeer vroeg de brug tussen de verdediging van de eigen identiteit en de gerichtheid op vrede en humanisme.

Vredelievende populist

Pieter Ippel, emeritus-hoogleraar rechten en filosofie, verrast ons met een nieuwe Nederlandse vertaling van een aantal teksten van Herder. Hij ziet in Herder vooral ‘een vredelievende en ruimhartige populist’.

Bekende persoonlijkheden die zich intens met Herder hebben beziggehouden zijn Frans Van der Elst (1920-1997), de langjarige voorzitter van de Volksunie, en Isaiah Berlin (1909-1997), de beroemde Lets-Joodse, later Britse ideeënhistoricus, politicoloog en filosoof.

Levensloop

Herder wordt geboren in Mohrungen, een Pruisisch stadje dat na 1945 door Polen wordt geannexeerd. Hij studeert geneeskunde en filosofie in Königsberg, nu Kaliningrad, en wordt predikant en docent aan de prestigieuze Domschule in Riga, de hoofdstad van Letland. Herder reist ook twee jaar lang kriskras door Duitsland, Frankrijk en de Nederlanden.

In Weimar, toen het culturele centrum van Duitsland, is hij een van de ‘vier sterren’ naast Wieland, Schiller en Goethe. Daar krijgt hij een prachtige baan: vanaf 1776 tot zijn dood bestuurt Herder het departement onderwijs in het hertogdom Saksen-Weimar.

Nieuwe antropologie

Met zijn werken, waaronder Auch eine Philosophie der Geschichte zur Bildung der Menschheit (1774), staat Herder aan de wieg van een nieuwe filosofische antropologie die gebaseerd is op de waarneming van de grote diversiteit van talen, culturen en volkeren ‘die de rijkdom van de wereld uitmaken’.

Zo komt hij tot een op cultureel pluralisme gefundeerd wereld- en mensbeeld, verschillend van iedere vorm van chauvinisme en staatsnationalisme.

Grondslagen van het menselijk bestaan

Als eerste introduceert Herder de begrippen verwantschap en verworteling als grondslagen van het menselijke bestaan. Dat maakt van hem een openlijke tegenstander van ‘het koude verstand’ en het abstracte kosmopolitisme van de Verlichting. Hij trekt naar Frankrijk om er met de encyclopedisten Diderot en d’Alembert van gedachten te wisselen.

Herder mag dan ‘voorloper van de Romantiek’ zijn, zijn politieke ideologie is helder en empirisch. Hij stelt vast dat staten en regeringsvormen elkaar opvolgen, soms zelfs zeer snel. Volkeren daarentegen leven eeuwenlang, soms zelfs duizenden jaren. Het zijn antropologische constanten, bezielde collectieve identiteiten.

‘Hij wil elke periode en elke cultuur zo veel mogelijk van binnenuit begrijpen’, schrijft Pieter Ippel in Hoe worden we humaan?.

Gemeenschap

Voor Herder is een volk een taalkundige, culturele, geografische en historische gemeenschap die voorafgaat aan elke vorm van staatkundige organisatie. Volkeren leiden een reëel, vaststelbaar bestaan, zelfs als ze zich daar nauwelijks van bewust zijn. De natie is niets anders dan het volk dat tot bewustzijn komt van zijn eigenheid, zijn identiteit.

De enige aanvaardbare, legitieme staat, stelt Herder, is degene die uit de natie voortkomt en ‘vormgeeft’ aan het volk. Dat is de organische Volksstaat, fundamenteel tegengesteld aan het monarchistische concept van de staat, waarin de staat alle ‘onderdanen’ van een heersende vorst omvat, en evenzeer onverzoenbaar met de jakobijnse, staatsnationalistische opvatting die in Herders tijd opkomt.

Gruwelijk imperialisme

Herder gruwt van het imperialisme van de vorsten die steeds meer land willen annexeren, zonder rekening te houden met de taal, de nationaliteit en de wil van de bewoners. Voor hem is dat ‘de tegennatuurlijke vergroting van de staten, de wilde vermenging van menselijke soorten en naties onder de heerschappij van een scepter’.

Met verbijstering stelt hij vast dat de Franse Revolutie deze praktijken niet afzweert, maar ze integendeel nog radicaliseert en theoretisch gestalte geeft in het jakobinisme. Herder verwerpt het concept van een ‘superieur volk’ dat het recht zou hebben zijn ideologie en levenswijze voor ‘universeel’ te verklaren en vervolgens op te dringen aan andere volkeren.

Geduchte tegenstander

Zo wordt Herder ‘de meest geduchte tegenstander van de Franse filosofen. De Verlichting rechtvaardigde immers de verdrukking van andere volkeren: ze stelt haar waarden als universeel en het hoogtepunt van beschaving, als voorbeeld voor ‘primitieve’ volkeren.

De Verlichters waren ‘de bondgenoten van de vorsten in hun campagne om lokaal zelfbestuur uit te roeien en om de oorspronkelijke volkeren van Afrika, Amerika en Azië uit te buiten’. Meer dan 200 jaar na Herder is zijn invloed nog altijd actueel. Zonder erkenning van ‘het recht van de volken’, stelt Herder, maken vrede en humanisme geen kans.