Vandaag elk jaar: de Saturnalia in Rome, vrolijke tot liederlijke feestdagen ter ere van Saturnus én de zonnewende

In het oude Rome zijn de Saturnalia de feestdagen ter ere van de god Saturnus én van de zonnewende. Ze worden doorlopend gevierd, van 17 tot en met 23 december, hoewel ze later worden verlengd tot 30 december. De Saturnalia zijn gewijd aan Saturnus, een landbouwgod. Zijn naam is afgeleid van ‘satum’, ‘het gezaaide’, en houdt ook verband met ‘saturare’, ‘in overvloed schenken’. Oorspronkelijk zijn de Saturnalia een feest dat samenhangt met het einde van het zaaiseizoen in de winter. Dit maakt de Saturnalia tot het grootste Romeinse boerenfeest.

Titus Livius noemde de inwijding van de Tempel van Saturnus in 497 voor Christus als reden voor de Saturnalia. De stichtingsdatum wordt daarom gekoppeld aan de tempel van Saturnus op het Forum Romanum. De feestperiode staat vermeld in de Fasti Antiates maiores.

Tijdens de Saturnalia worden scholen en openbare gebouwen gesloten en zelfs oorlogen onderbroken. Iedereen gaat bij buren en vrienden op bezoek en brengt kleine geschenken mee, zoals waskaarsen, aardewerken beeldjes en takjes met gedroogde vruchten. Dit zijn vaak hulsttakjes, waarmee ook de huizen worden versierd.

In 217 voor onze jaartelling, tijdens de Tweede Punische Oorlog, worden de Saturnalia gereorganiseerd als een rite naar Grieks model (‘graeco ritu’). Vanaf dat jaar weten we uit eigentijdse bronnen van een offer en een groot feest (‘lectisternium’), een openbare maaltijd in de tempel van Saturnus die tot diep in de nacht duurt en carnavaleske trekjes heeft.

Tijdens privébanketten worden spottende gedichten en raadsels voorgedragen. Romeinse burgers doen hun toga’s uit en dragen comfortabele tunieken. De deelnemers aan de Saturnalia dragen ‘pillei’, vilten mutsen die anders alleen door bevrijde slaven werden gedragen. Er wordt een Saturnalia-prins (‘Saturnalicus princeps’) verkozen, die soms ook ‘rex bibendi’ (‘drinkkoning’) wordt genoemd. Deze naam verwijst ook naar de sterk verhoogde wijnconsumptie tijdens de festiviteiten. Niet alleen wordt er op grote schaal wijn gedronken tijdens de feestdagen, het is ook officieel toegestaan om te dobbelen voor geld en om feestelijke geschenken te verloten, de ‘apophoreta’.

De moraal versoepelt ook aanzienlijk gedurende de min of meer liederlijke feestperiode. De ‘afschaffing’ van klassentegenstellingen is een belangrijk aspect van de Saturnalia: ook slaven worden op deze dagen door hun meesters als ‘gelijken’ behandeld en in sommige gevallen worden de rollen zelfs (gekscherend) omgedraaid zodat de meesters hun slaven dienen.

Op sommige Duitse universiteiten (bij voorbeeld Keulen en Kiel) worden nog altijd traditioneel Saturnalia georganiseerd als een studentenfeest waarbij studenten ‘rekeningen vereffenen’ met hun docenten in de aanloop naar de zonnewende.