La Ménagerie de verre

La Ménagerie de verre [Glazen speelgoed] van Tennessee Williams is de tweede regie van Ivo van Hove voor Théâtre de l’Odéon in Parijs. In 2017 maakte hij Vu du Pont [Van de brug af gezien], naar de klassieker van Arthur Miller. Het toneelstuk van Williams was een paar dagen te zien in de stadsschouwburg van Amsterdam. Met Isabelle Huppert in de hoofdrol.

Een schijnwereld

De moderne Amerikaanse literatuur ligt Ivo Van Hove. Is het omdat die, zeker wat toneel betreft, zeer sterk inspeelt op stukgeslagen gevoelens, als gevolg van een mislukte ‘American Dream’. In dit stuk komt trouwens al een van Williams’ hoofdthema’s naar voren: het conflict tussen illusie en realiteit.
Volgens Van Hove neemt Tennessee Williams in Glazen speelgoed de toeschouwer mee in een wereld van zachtaardige, kwetsbare en ongelukkige personages.

Een moeder, haar zoon Tom en haar verlegen, lichamelijk gehandicapte dochter Laura, leven in een schijnwereld die niet bestaat. De personages zijn als glazen speelgoeddieren: mooi maar breekbaar. Het bezoek van Tim, een vriend van Tom en succesvol in de maatschappij, voedt de hoop om de verloren hogere status weer te vinden.

Huurkazerne & achterbuurt

In het oorspronkelijke stuk situeert Williams het verhaal in een huurkazerne in een achterbuurt. Begrijpt de toeschouwer hoe diep de familie afgedaald is op de maatschappelijk ladder, regisseur Ivo van Hove drukt nog eens ferm op de wonde door te kiezen voor een kelderverdieping.

Zodra het doek opgaat en die locatie te zien is, moest ik denken aan Memoires uit het souterrain van Fjodor M. Dostojewski. In deze roman woont de verteller in een kelderkamer en bekijkt de mensen vanuit kikkerperspectief. De sociale evolutie eind van de 19de eeuw van Rusland komt via die weg rijkelijk aan bod. In het stuk van Tennessee Williams is die evolutie samengebald in het wel en wee van een Amerikaanse familie, gesitueerd in de late jaren ’30van de vorige eeuw. Ivo van Hove heeft dat benadrukt door te kiezen voor een liedje van The Adrews Sisters als eerste ‘tussendoortje’: Rum and coca cola, daterend van 1945, niet toevallig het jaar waarin ‘Glazen speelgoed’ werd gelanceerd .

Perspectief & evolutie

Scenograaf Jan Versweyveld heeft die visie – kikkerperspectief en sociale evolutie – prachtig verbeeld. De locatie is nog erger dan een kelderverdieping. Het is een grot geworden waarin – buiten een primitieve keuken – nauwelijks meubilair te vinden is. Op de wanden is het aangezicht van de afwezige vader in sepia geschilderd. Niet eenmaal, maar in zoveel variaties als dat er emoties zijn.

Een prachtidee, want de vader komt in het stuk veelvuldig ter sprake. Hij is er niet maar is er toch. Door de portretten begrijpt de aandachtige toeschouwer waarom de vader jaren voordien de vlucht heeft genomen. Niet enkel door de sociale afdaling, maar tevens door de moeder [zijn vrouw] die het altijd beter weet en de kunst van de schijn machtig is en opdringt aan de gezinsleden. Hij werd horendol van haar valse dromen en kreupele acties.

Logica zelve

Dat Ivo van Hove, na te zijn benaderd door Isabelle Huppert i.v.m. een samenwerking, koos voor Glazen speelgoed is de logica zelve. De Franse steractrice heeft een natuurlijke dominantie in haar spel. Hij verstevigt het opdringerige van het karakter van de moeder. Die was al te vinden in de film Coup de Torchon [1981] van wijlen Bernard Tavernier. Daarenboven verstaat zij de kunst humor toe te voegen aan tragedie. Wat zwaar is, krijgt een lichtheid.

Klassieke regie

Aanvang, verloop en slot van het verhaal hoeft niet verteld te worden. Dat is te vinden bij nonkel Google. Wat echter niet onvermeld mag blijven is dat Van Hove voor een klassieke regie koos. Niet omdat het Parijse theaterpubliek traditie verkiest boven experiment, maar omdat een spectaculaire productie de intimiteit van het gegeven en de vertolking zou beschadigen. Die aanpak volgens oude gewoonte was ook al te vinden in zijn Broadway productie uit 2015 van Arthur Millers toneelstuk A View From the Bridge.

Scènes i.p.v. bedrijven

Wat tot slot bijdraagt aan het succes van deze productie, is dat Ivo van Hove het stuk heeft verlost van de klassieke opdeling in bedrijven. Hij koos voor scènes die van elkaar gescheiden zijn door een strak gespannen zwart doek dat snel neerdaalt en opstijgt. Het stuk is stilistisch een vertelling [door de zoon], maar door te kiezen voor scènes krijgt het verhaal een sfeer van flashbacks. De ene herinnering, m.a.w., brengt de andere voort, als lava stromend uit een vulkaan [het langetermijngeheugen] die onverwachts weer actief is geworden.

Los daarvan

Het meest verrassendste van deze voorstelling is de keuze van een zwarte acteur voor de bezoekende Tim. Het is by the way een zoveelste poging om de dochter aan een man te helpen. Zoon Tom heeft zich laten overhalen door de moeder. Een poging die, zoals alles waar de moeder zich mee bemoeit of de initiatiefnemer van is, mislukt.

Maar los daarvan. Ik kan mij niet voorstellen dat Tennessee Williams een zwarte acteur in dat personage zag. Tot de tweede helft van de 20ste eeuw was dat moreel niet gebruikelijk in de Amerikaanse cultuur. Dat Ivo van Hove voor een zwarte acteur koos is – Van Hove kennende – niet uitdagend bedoeld. De man was kandidaat en geschikt. Meer moet er niet achter gezocht worden.

Ter waarde van

Of deze voorstelling ooit in ons land te zien zal zijn is helaas zo goed als uitgesloten. Wegens het coronacircus zijn de opvoeringen in De Singel gesneuveld. Jammer, want Ivo van Hove en Jan Versweyveld hebben een verfijnde productie afgeleverd, ter waarde van een ei van Fabergé.

LA MÉNAGERIE DE VERRE        *****
Auteur: Tennessee Williams
Regie: Ivo van Hove
Scenografie & licht: Jan Versweyveld
Dramaturgie: Koen Tachelet
Acteurs: Isabelle Huppert, Justine Bachelet, Cyril Guei, Nahuel Pérez Biscayart
Productie: Odéon-Théâtre de l’Europe (Parijs)
co-productie: ITA [Nl] & De Singel [B] gezien: zaterdag 27 november 2021 – Stadsschouwburg – Amsterdam