Maria Stuart: een historische thriller, vol intrige

Hoe herken je een meesterwerk? Je herkent het niet, je voelt het. Bij literatuur: aan de eerste en de laatste zin. Grijpen die je bij de keel, weet je dat je een meesterwerk in handen hebt. De laatste zin van de biografie Maria Stuart van Stefan Zweig luidt: ‘En zij, die elkaar bij het leven vijandig gemeden hebben en elkaar nooit in de ogen gezien hebben, rusten nu eindelijk zusterlijk naast elkaar in dezelfde heilige slaap van de onsterfelijkheid.’ Het belangrijkste woord in deze zin luidt ‘eindelijk’. De hele zin geeft een conflict weer dat jaren duurt, tussen Maria Stuart van Schotland en Elisabeth Tudor van Engeland, en dramatisch eindigt, maar het uitgekozen centrale woord duidt op de onvoltooide wens tot vrede en vriendschap.

Smaak en kleur

Auteur Stefan Zweig heeft prachtig speurwerk in heel wat archieven verricht en met de kernpunten blijft hij bij de feiten. De stenen, hoe het er in werkelijkheid aan toe is gegaan, vallen historisch op hun plaats. Hij voegt er echter wat aan toe waardoor het boek meer smaak en kleur krijgt: verbeelding. Waardoor Maria Stuart niet alleen een biografie is geworden, doch tevens een roman.

Dialogen en gebeurtenissen kan je reconstrueren aan de hand van de overleverde documenten, maar de detaillering ervan zoals Zweig het doet laat geen twijfel bestaan dat hij beide aangedikt heeft. Zonder in valse romantiek te vervallen. Door er een biografische roman van te maken wint het boek aan kracht en spanning, en wint aan geloofwaardigheid. Om dat te kunnen doen moet je een grootmeester zijn. En dat was Stefan Zweig.

Kijk, zo zie ik het

Aanwijzingen dat de biografie naar een hoger niveau getild wordt, valt al op, op de eerste bladzijde van de inleiding. Hij lijkt wel een waarschuwing, een verantwoording. Ik citeer: ‘Daarom zullen altijd juist de gestalten en gebeurtenissen uit de geschiedenis die door een sluier van onduidelijkheid overschaduwd worden, telkens opnieuw naar verklaring en opheldering verlangen.’ Zweig heeft met andere woorden de romanvorm niet alleen ter leesbevordering gebruikt, maar ook om zijn inzichten wat er gebeurde te verduidelijken. Kijk, zo zie ik het; zo moet de zin gelezen worden. Wat niet verboden is. Elke historicus heeft zijn eigen interpretatie. Bij de ene lukt het al beter dan bij de andere om zijn visie langer dan een eeuw te laten meegaan.

Van horen zeggen

Voorbeelden van romantisering in Maria Stuart zijn er bij de vleet. Een tweede voorbeeld is te vinden in het eerste hoofdstuk, wanneer een bode de op zijn sterfbed liggende koning, Jacobus V, komt melden dat hij net vader geworden is van een dochter. Geen zoon. Hij zucht en zegt: ‘Van een vrouw is de kroon tot ons gekomen, met een vrouw zal zij vergaan.’ Waarop hij sterft.

De uitspraak is klaar voor een naslagwerk ‘Historische uitspraken’. Maar hij komt van een bode en was waarschijnlijk was minder theatraal. Misschien heeft de bode de laatste woorden van de koning verteld aan zijn overste, die hem iets gefruiter heeft doorgegeven aan de opperstalmeester, die hem glanzender heeft bezorgd aan de gezant van de Engelse koningin, die hem op Shakespeare-iaanse wijze naar Elizabeth stuurde. Na lezing belandde hij in het — wat nu heet — Britse Koninklijk Archief [in Windsor Castle]. Het is dus gissen naar het waarheidsgehalte van de uitspraak. Van horen zeggen is geen voedsel voor zuiver historische werken. Maar nogmaals, Stefan Zweig gebruikt de romantisering om zijn boek te verlossen van elke zweem van saaiheid. Hem wat meer te commercialiseren.

Wat er werkelijk toe doet

Een beknopte samenvatting van het boek geven, daar begin ik niet aan. Die kan je vinden op de website van de uitgeverij. Wat er werkelijk toe doet is een mening over het geheel geven. Welnu, nogmaals blijkt dat Stefan Zweig een zeer intelligent man was en een oude historie zo weet te vertellen dat de lezer inziet dat de politiek van toen weinig verschilt met die van nu. In de zestiende eeuw had je ook machtsspelletjes van wellustelingen, schurken en ander gespuis. Het enige verschil is dat indertijd de correspondentie hieromtrent er – mondeling en schriftelijk – vaak weken over deed en die van nu in enkele seconden van afzender naar bestemmeling gaat.

Wat verder sterk opvalt is de schrijfstijl van Stefan Zweig. Hij is een briljant verteller. Je hoort, bij wijze van spreken, al lezend de stem van de auteur. Er zit tempo in zijn verhaal, academisch jargon komt niet voor en de situatieschetsen zijn zeer beeldend. Iemand die van het boek een filmscenario wil maken, heeft het niet moeilijk.

Sterk belichte nevenfiguren

Hoewel deze geromantiseerde biografie over Maria Stuart gaat, worden een aantal nevenfiguren ook sterk belicht. Vaak tot in de alkoof. Een goed voorbeeld is de derde gemaal van Maria Stuart en diegene die haar ondergang plaveit, een weg met als eindhalte het schavot, namelijk James Hepburn, Earl of Bothwell.

Maar ook Elizabeth I van Engeland rijst op zulke wijze tevoorschijn dat de lezer zich een getuige waant van haar handel en wandel. Zij verschijnt in zoveel boeken, films, televisieseries en toneelstukken dat ze een buurvrouw lijkt. En toch weet Stefan Zweig haar gedrag te detailleren zoals een psycholoog een patiënt. En al is Elizabeth een moreel integere vrouw, toch heeft ook zij haar uitschuivers. Zij heeft het doodvonnis getekend, maar eenmaal het uitgevoerd is, is zij razend en strooit verwijten in het rond. Haar naaste adviseurs hadden wat moeten bedenken om het doodvonnis in levenslange opsluiting te wijzigen. De schuld is altijd iemand anders ondeugd. Dat geldt voor zowel de kleine als de grote misdrager.

Om het met de woorden van Stefan Zweig te zeggen: ‘Haar woede-uitbarsting bij het horen van de tijding die ze weliswaar wilde, maar niet wilde wéten, was niet alleen tevoren theatraal ingestudeerd, maar tegelijk — in haar karakter is alles tweeslachtig — echte, eerlijke woede…’

Historische thriller

Het leven van Maria Stuart leest als een historische thriller, vol intrige en passie. Stefan Zweig is op zoek gegaan naar de mens achter de Schotse koningin en allen die belangrijk waren in haar 45-jarige leven.

Het boek is een aanrader voor al wie meer wil weten over relaties in combinatie met een boeiende periode uit de Europese politieke geschiedenis. In het bijzonder die van de relatie tussen Engeland en Schotland, met twee koningen, wat indertijd, toen de mannen het eerste en het laatste woord hadden, hoogst ongewoon was.

Tegoed

O, u hebt nog de eerste zin van het boek tegoed, als bewijs dat Maria Stuart van Stefan Zweig een meesterwerk is: ‘Wat helder en openbaar is, verklaart zichzelf.’

Wat daarop volgt is detailcommentaar van deze korte maar krachtige zin.