Nieuw leesvoer van een boekenfundamentalist

Zijn officiële naam is Jan Van Herreweghe (1958). In de Vlaamse bibliotheekwereld en ook daarbuiten is hij echter beter gekend onder de geuzennaam ‘Jan Bib’. Van Herreweghe is sinds 1 augustus 2021 met pensioen. Daarvoor was hij bibliothecaris in de stedelijke openbare bibliotheek van Harelbeke. Hij ontfermde er zich met zijn medewerkers niet alleen over de audiovisuele materialen, maar organiseerde er met de regelmaat van een klok ook literaire tentoonstellingen over en expo’s van bekende en minder bekende schrijvers en beeldende kunstenaars.

In zijn vrije tijd schrijft Jan al sinds 2006 boeken over… boeken. De jongste loot aan de tak is Toverbergen van papier: overleven met boeken in het postholoceen.

Zot van boeken

Bijzonder aan Van Herreweghes boeken is dat ze alle deel uitmaken van een cyclus: Het menselijk tekort bij een teveel aan papier. Die cyclus behelst een niet nader bepaald aantal delen. Tot nog toe verschenen er dertien titels. Eén deel kreeg als nummer 7,5 mee en is getiteld Harelbeke in de literatuur: een literair-historische benadering (2015). Een herziene en flink vermeerderde uitgave ervan verscheen in 2020. Dat maakt dat de cyclus nu vijftien boeken omvat.

De eerste titel, Zot van boeken: over boekengekte als levensdrang, rolde van de persen in 2008. Sindsdien volgde er elk jaar een nieuw deel. Wanneer het allerlaatste deel zal verschijnen is nog niet bekend. Maar één ding is voor Van Herreweghe alvast zeker: het zal integraal handelen over de enige roman van de Duitstalige auteur en Nobelprijswinnaar Elias Canetti: Het Martyrium (oorspronkelijke titel: Die Blendung, 1935).

Boekenvriend André

Elk boekdeel van Het menselijk tekort bij een teveel aan papier bestaat uit een handvol lange brieven aan ‘Boekenvriend André’, voluit André Vandermoeren. Vandermoeren vormt samen met Van Herreweghe en nog een aantal anderen een ‘harde kern’ van bibliomanen. Ze zijn voortdurend onderweg om handtekeningen van auteurs te bemachtigen na afloop van lezingen en interviews.

Alle brieven aan Vandermoere zijn geschreven vanuit Beveren-Leie, de woonplaats van Van Herreweghe. Ze vormen telkens aparte hoofdstukken in elk boekdeel. Ze dragen ook allemaal een titel. De allereerste brief, gedateerd op 13 juni 2006, heet ‘De bron die bibliofilie heet’. Andere brieven hebben titels als ‘De bibliofilie als meergangenmenu’, ‘De boekhandel en het antiquariaat, uitgelezen oorden van serendipiteit’ en ‘Onleesbare boeken’.

Winkeldochters in steraanbieding

Elke brief behandelt een specifiek onderwerp. Net zoals elk boekdeel ook een welomschreven ondertitel heeft die aangeeft waar het over gaat. Zo luidt de ondertitel van Als de tafel wankelt, komt een boek het meest van pas (2013) als volgt: ‘Citaten en gezegden over bibliofilie, bibliomanie, bibliotheken, bibliothecarissen, de boekdrukkunst, boeken, de boekhandel, lezen, literatuur, het schrift, schrijven en schrijvers’. En heeft Winkeldochters in steraanbieding (2014) als ondertitel ‘Herinneringen van een boekenfundamentalist’.

Handig is dat elke brief eindigt met een bibliografie van de boeken, websites en artikels die erin worden vermeld. Toegegeven: die bibliografieën vertragen het lezen aanzienlijk, want een beetje boekengek gaat na het lezen van elke brief gegarandeerd enthousiast op zoek naar minstens enkele van de aangeboorde bronnen om er zijn eigen bibliotheek mee te verrijken.

Postholoceen

Toverbergen van papier, de titel van Van Herreweghes jongste boek, is genoemd naar de gelijknamige sculptuur van beeldend kunstenaar Peter De Marrez. Die maakte dat werk in opdracht van de auteur. Een foto ervan is gereproduceerd op het voorplat van het boek. Meegenomen voor literatuurfanaten is dat ‘Toverbergen’ ook verwijst naar de monumentale roman De Toverberg (oorspronkelijke titel: Der Zauberberg, 1924) van de Duitse auteur en Nobelprijswinnaar Thomas Mann.

‘Overleven met boeken in het postholoceen’, de ietwat raadselachtige ondertitel, geeft het geologische tijdvak aan van 11.700 jaar geleden tot nu. In de geschiedenis van de mens in Europa is het Holoceen de periode van de midden- en jonge steentijd, de bronstijd en de ijzertijd, waarna de geschreven geschiedenis begint. Postholoceen betekent dan de periode daarna, ofwel de tijd waarin we nu leven.

‘Boekenkakker’

Toverbergen van papier telt zeven brieven. De eerste handelt over leven en liefde voor boeken in tijden van klimaatcrisis en corona. Hij is geschreven in de periode van 15 juli 2019 tot 1 september 2020. Met zijn vijftig bladzijden is het de lijvigste brief in het boek. Hij somt overwegend merkwaardige wetenswaardigheden op omtrent boeken die Van Herreweghe heeft gesprokkeld uit krantenartikelen en andere publicaties, en die hij in zijn eigen woorden navertelt. Evenwel niet zonder geregeld te citeren uit de betreffende publicaties.

Zo bericht hij onder meer over boeken als zwerfvuil, over een spectaculaire boekenroof, over in mensenhuid ingebonden boeken (wetenschappelijke term: antropodermische bibliopegie) en over de ‘boekenkakker’ van Halle. Zo nu en dan voegt hij daar commentaren en bedenkingen aan toe. In hun geheel vormen deze weetjes een mix van grappige, intrigerende en verbazingwekkende feiten over boeken en hun eigenaars of lezers.

‘Boekenmendel’

De tweede brief heeft het verhaal ‘Boekenmendel’ van Stefan Zweig als onderwerp. Hij gaat over een man die alle boeken die hem onder ogen komen memoriseert en aldus over een fenomenaal boekengeheugen beschikt. In de derde brief komt het fotoboek met teksten We Love Books: boekenliefhebbers in woord en beeld (2018) van Johanna Kessler aan bod. Daarin portretteert Kessler meer dan vijftig boekenliefhebbers uit Nederland en België, in leeftijd variërend van negentien tot 101 jaar. Gefotografeerd bij hun boekenkasten vertellen zij het verhaal van hun ‘grote liefde’. Hun liefde voor boeken, welteverstaan.

Van Herreweghe verwondert er zich in zijn commentaren bij de foto’s over dat maar liefst 29% van de geportretteerden vrouwen zijn: ‘Zonder al te veel controverse uit te willen lokken, ben ik de mening toegedaan dat vrouwen door de bank genomen een teveel aan boeken in huis maar matig kunnen appreciëren.’

Ambassadeur

De drie volgende brieven zijn respectievelijk gewijd aan de roman T. Singer (1999) van de Noorse schrijver Dag Solstad (over een bibliothecaris), het non-fictiewerk Boeken uit de doeken: biblioconologische schetsen (2017) van Martin Hulsenboom en Peter IJsenbrant (bevat 36 verhalende toelichtingen bij evenveel kunstwerken waarop boeken en/of schrijvers voorkomen), en de roman Het verhaal van de kat die boeken wilde redden (2020) van de Japanse auteur Sosuke Natsukawa (over een verlegen middelbare scholier die de boekhandel van zijn overleden grootvader erft). 

Ook tijdens het navertellen van deze boeken last Van Herreweghe tal van bespiegelingen in. Onder meer over het feit dat het lezen van boeken en het begrijpen van een tekst bij jongeren in Vlaanderen sterk vermindert. Hij somt vervolgens tal van redenen op waarom lezen belangrijk is. In die zin toont hij zich een onvermoeibare ambassadeur van het gedrukte woord. Toch is hij van mening is dat boeken en e-readers perfect naast elkaar kunnen bestaan. Hij vreest er dan ook niet voor dat er op een dag geen boeken meer gedrukt zullen worden. Lezers, zo vindt hij, zullen altijd aangesproken blijven door het boek als fysiek object en door de schoonheid die ervan kan uitgaan. 

Fonske en Renée

De zevende en laatste brief handelt over twee sculpturen die in de publieke ruimte in Leuven staan: Fonske van Jef Claerhout en Renée van Armand Loveniers. Van Herreweghe vermeldt Fonske omdat het beeld vernoemd wordt in de verhalenbundel Mijn documenten (oorspronkelijke titel: Mis documentos, 2017) van de vermaarde Chileense schrijver Alejandro Zambra. Hij grijpt dit anekdotische gegeven aan om uit te weiden over het oeuvre van Zambra. 

Renée is in tegenstelling tot losbol en bon vivant Fonske ‘het prototype van een vlijtig meisje dat op weg is naar de les of een halve dag in de bibliotheek heeft gestudeerd en zich nu, alvorens kotwaarts te gaan, aan het bezinnen is over de opgedane kennis. Haar boek drukt ze in ieder geval tegen het hart.’ 

Puntjes van kritiek

Voor Jan Van Herreweghe is de gedachte aan een boek al voldoende aanleiding om te vertellen. Er zijn er maar weinig zoals hij die de wereld van het boek zo tomeloos en liefdevol weten te doorgronden, te duiden en te inventariseren. Van Herreweghe lees je met rooie oortjes. Zelfs als je geen bijzondere band hebt met lezen en/of boeken, raak je na de lectuur van eender welk boek van hem zo begeesterd dat je van de weeromstuit naar de boekhandel rent om er een voorraad leesvoer in te slaan. Van Herreweghe lezen kost je dan ook handenvol geld.

Toch heb ik enkele punten van kritiek op Van Herreweghes jongste boek. Volmaakte boeken bestaan nu eenmaal niet. Zo citeert hij naar mijn smaak vaak té lange fragmenten uit boeken. Toverbergen van papier is ook niet vrij van stilistische, grammaticale en typografische missers en onzorgvuldigheden. Een goede eindredacteur had hier wonderen kunnen doen. Ten slotte geven de brieven ook niet altijd de indruk dat ze aan een bestemmeling zijn gericht. Boekenvriend André blijft daardoor een beetje buitenspel staan. Terwijl ik als lezer net meer over hem te weten zou willen komen. Naar mijn aanvoelen is de briefvorm voor Van Herreweghe soms slechts een excuus om te doen waar hij in excelleert: ongeremd vertellen over boeken en schrijvers. 

Door het encyclopedische karakter van zijn boek kom je daarnaast weinig of niets over Jan Bib zelf te weten. Wat meer persoonlijke inbreng was dan ook welkom geweest in zijn jongste worp. De focus ligt nu bijna helemaal op boeken en te weinig op de mens achter de boeken. 

Los van deze kritiek is elk nieuw boek van Jan Bib iets om reikhalzend naar uit te kijken. Zelf heb ik ze alle vijftien in mijn bibliotheek staan. Ze vormen er een substantieel onderdeel van de deelcollectie ‘Boeken over boeken’. Ik zou ze voor geen geld van de wereld willen missen!