Rusland, dronken en dapper

‘Anders dan in onze wereld bestaan in Rusland geen feiten’ vertelde de Amerikaanse cultuurfilosoof George Steiner ooit in Amsterdam over zijn bezoek aan de Sovjet-Unie in de jaren vijftig. Dergelijke opinies versterken een uitzonderlijk rijk journalistiek verslag dat u vandaag moet lezen, wilt u Rusland, zijn oorlogsdreiging en de Oekraïne-crisis begrijpen. Voor de prijs van één boek ontvangt u er bovendien twee. Michiel Krielaars is chef boeken van NRC Handelsblad en oud-correspondent in de jaren negentig en 2000 van het Nederlandse kwaliteitsblad in Rusland en zijn periferie. Hij laat zich gidsen in zijn vers-van-de-pers-boek ‘Het brilletje van Tsjechov’, uitgever Atlascontact, door een auteur die nuchter en ontgoocheld keek naar zijn dronken, lijdende volk.

Anton Tsjechov (1860-1904, verteerd door tuberculose) was een idealistische, realistische geneesheer geboren aan de Zee van Azov, een noordelijke uitstulping van de Zwarte Zee, in een probleemgezin en bedacht geen hemelbestormende pseudo-godsdienst als de adellijke Lev Tolstoj. De waarnemingen van Michel Krielaars wisselen spannend af met lange citaten uit de boeken en theaterstukken van Anton Tsjechov. Wat leerde Krielaars van de schrijver? Hij liet hem het Rusland zien van de straatschoffies, boze veldwachters, aan lagerwal geraakte professoren, en vooral dat van de kleine ambtenaren, die tot op de dag van vandaag het symbool zijn van de verlammende Russische bureaucratie en als een zwerm vliegen iedere vooruitgang tegenhouden. Zo opende Tjsechov honderden deuren voor Krielaars en ontdekt hij wat er achter de schijnwerkelijkheid, gepresenteerd door de autoriteiten, ligt.

De NRC’er, die reeds bellettrie op zijn conto heeft staan, bezit niet enkel een vrolijke pen, ook zijn neus waakt. De geur van oud zweet die rond Russen walmt krijgt zijn aandacht, én, onvermijdelijk, de stank van de alcohol – en de duizenden Russen die sterven aan de échte of de valse wodka. Medemenselijkheid is geen grote Russische eigenschappen wel is er de onuitputtelijke dierenliefde. Ter compensatie?

Anton Tsjechov behoorde tot de onderste laag van de bourgeoisie en deelde met die bezittersgroep de vrees voor de ‘roesski boent’, de opstandigheid van het Russische plebs. Tijdens de eerste jaren van de revolutie van 1917 keert die ‘boent’ zich op het platteland tegen iedereen die bezit had. De aanvallers van de koelakken en de bezitters waren dikwijls stomdronken.

Er zijn in Rusland alleen maar dingen te koop en de meerderheid van de bevolking is nog altijd arm en drinkt zich langzaam dood. Bijna niemand heeft werk in de stadjes die Tsjechov , en in zijn spoor Krielaars, bezocht, onder meer Kinesjma. De armzalige plek van Tsjechov werd een industriestad vol fabrieken en arbeidersflats. Krielaars schrikt vandaag van de grote en vooral armoedige chaos in Kinesjma, op zaterdagmiddag is bijna iedereen die hij ontmoet dronken. Zelfs kinderen lopen met een fles bier in de hand. Russen die Lazarus zijn, het is een traditie. In de Oeral, en het is daarmee geen uitzondering, heerst een heroïne-epidemie. Bijna alle jongeren in stadjes als Tjsoesovoj zijn min of meer verslaafd. Overheidsactie tegen de kwaal blijft uit. De gemiddelde Rus rooit het met 175 euro per maand. Gras wordt er niet gegeten zoals tijdens de politiek aangewakkerde massale hongersnoden van de Sovjets, maar het land balanceert bestendig op de rand van de verloedering van geest en lijf. Ook Maxim Gorki wist het en schreef: ‘Nergens raken mensen zo zinloos en zo vreselijk snel versleten als hier bij ons, in Rusland…’.

Voor en na het communisme is er niet zoveel veranderd. Wat de Communistische Partij was, is de partij van Poetin, Verenigd Rusland, vandaag. Poetin organiseert een geleide democratie. Stemmen is zinloos, het hele mechanisme is een doorgestoken kaart. Het verleden wordt verdonkeremaand. De Goelag Archipel, waar Aleksandr Solzjenitsyn prangend over schreef, is iets waar liever niet over wordt gepraat. Met de ‘Vergangenheitsbewältigung’, waar de Duitsers, op het woord en op de kuur, een octrooi op hebben, moet de ex-USSR alsnog aanvangen. Leugens, halve waarheden, begoochelingen vormen de humus van de heerschappij van Poetin en zijn trawanten bij het leger, de veiligheidsdienst en de oligarchen. Wat dat leger betreft: Krielaars meldt op gezag van buitenlandse deskundigen dat het ongedisciplineerde, slecht uitgeruste Russische leger een formidabele vechtmachine is die gesofisticeerdere troepen achter zich liet en laat. U moet dat laatste zeker weten.