Woody Allen en de Vlaamse Beweging

Messianisme is een Joodse traditie en voortgang die uitwaaierde. Het is Bijbels, christelijk, marxistisch, ecologisch, Vlaams, actueel. Je vindt messianisme in eigen dosissen bij Franz Kafka, Martin Buber, Karl Marx, Woody Allen, Greta Thunberg, Bart De Wever en Tom Van Grieken.

Een sliert messianisme hangt om de kruin van Bart De Wever en Tom Van Grieken. Vlamingen schrikken van verheven woorden, maak het niet te dol… Echter, de kiezers van N-VA en VB en een groeiende groep burgers kijken naar die vlagvoerders voor een exodus uit het verrotte België. Dat land zonder ziel, zonder heldere oogmerken, zonder bovenlaag die doelen stelt en haalt. De Europese Unie is een machine die weinig inspirerend is, nuttig en duurzaam blijft en harde analyses maakt.

Zopas verscheen een studie over een België struikelend tot een Oost-Europees sukkelland. De Wetstraat kikt niet. De rotboel tussen IJzer en Maas is olifantesk en met Waals links is er voor Vlaanderen nooit beterschap. Het woord zal niet vallen, maar in de twee jaar naar 2024 groeit hier de hang naar messianisme.

Messianisme als gevaarlijke herinnering, met de samenstellers Eric Ottenheim en Theo de Wit, is een bezinning op een oude en doorlopende Joodse traditie die de ideologische leegte en het versplinterde levensbeschouwelijke landschap van vandaag kan verzachten. Ottenheim en De Wit verstaan onder messianisme een filosofie van de geschiedenis die haar bestemming schouwt vanuit een betekenisvol heden, waarin een beslissende omslag plaatsvindt of kan vinden. Messianisme en het Principe Hoop van Ernst Bloch zijn eraan verwant.

Messias

De messianistische bestemming is vaak gekoppeld aan een messias die haar een lijf geeft. Dat maakt het messianisme verdacht, want in 2022 worden die traditie en haar belichaming gemakshalve gelijkgesteld aan het optreden van clowns en oplichters. Zeventien bijdragen verzamelden Ottenheim en De Wit. In hun boek is messianisme geen splijtzwam tussen jodendom en christendom, maar een werkelijkheid in en voorbij de beide religies. Het is een idee als desem waardoor de grenzen tussen religieus en wereldlijk vervagen. Deel 1 van het boek vergt bijbelexegetische kennis en volharding. Het eerste mis ik, het tweede bezit ik in normale mate. De inleiding over messianisme en messiaanse herinnering laat leken toe deel 1 grotendeels te ontwijken. Deel 1 is leerzaam maar steil in de gedachten.

Deel 2, over de erfgenamen van het messianisme, is meermaals meeslepend en pikant. Bij het hoofdstuk Marx & Messias belanden we midden in de fase waar de grote communistische revoluties veranderen van een ‘messianistische’ vervulling in een systeem van geweld, onderdrukking, foltering en totalitair toezicht. Hier duikt de merkwaardige situatie op waarin regimenten seminaristen, priesters en christelijke intellectuelen gefascineerd de revolutionaire bewegingen in de Derde Wereld ontdekken. En zij raken vervuld van horreur voor hun bourgeoisgeest. In het Westen grijpen in de jaren zestig en zeventig niet de verarmde klassen naar de wapens om Marx te volgen, maar zingen een nieuwe middenklasse en studenten op de westerse universiteiten ‘The times they are a-Changin’‘ (Bob Dylan).

Een nieuwe afgodendienst

Zij lenen van Marx diens messianisme en profetische kritiek op de politieke macht, het kapitaal, de ivoren toren van de wetenschap. Jonge mensen werden bezield door de revolutionaire woorden en dromen van de oude marxistische beweging. Huub Oosterhuis, vandaag 88, oud-jezuïet bekend om zijn honderden evangelische kerkliederen die klinken in de Vlaamse parochies, was een kenschetsende neomarxist. Het messianisme van de nieuwe heilanden, onder wie Mao, lokten hem en duizenden medestanders, ook in Vlaanderen, weg van het burgerlijke christendom.

Oosterhuis, grondlegger van de beweging Christenen voor het Socialisme, met Vlaamse antennes, was en is verstandig. Hij zag ondanks zijn marxistische beneveling de ‘stalinistische ontaarding’ van zijn nieuwe geloof dat, zoals het christendom, ontrouw was aan zijn messiaanse visioen. De theologische solidariteit met het ‘reëel bestaande socialisme’ was een zeepbel. Oosterhuis en konsoorten offerden aan een nieuwe afgodendienst.

Beginsel hoop

Ernst Bloch publiceert in 1959 zijn grootste en meest invloedrijke boek. Alleen de titel al: Das Prinzip Hoffnung, waarmee hij onder meer de verstandige, nogmaals ex-jezuïet, flamingant Ludo Abicht betovert. De 1655 bladzijden zijn een fontein van gedachten, dromen, theorie en geschiedenis. De Joodse balling in de VS bleef in het Duits schrijven. Niet in het Engels, zoals zijn medevluchtelingen Thomas Mann en Paul Tillich. Bloch pleit in zijn oeuvre voor het ‘leren te hopen’, want zoals de angst mensen klein maakt, zorgt de hoop voor ruimte. Wij zijn niet gebonden aan de werkelijkheid, wij kunnen van alles bedenken, wij kunnen alles hopen, aldus Bloch. De bijdrage over Bloch is een van de meest leesbare en relevante.

Ottenheim en De Wit delven het messianisme bij de Joodse schrijvers en denkers Franz Kafka, Gershom Scholem, Emmanuel Levinas, Abraham Joshua Heschel, Jacob Taubes, Johann Baptist Metz en Walter Benjamin. In hun geschiedenis en denken wortelt het messianisme het diepste. Zij zijn stuk voor stuk sieraden van het theologische en filosofische firmament.

Woody Allen

Wie men onverwacht ontmoet is de veelfilmer en ‘hyperjood’ Woody Allen met als aanleiding diens Broodway Danny Rose van 1984. Met deze film, aldus auteur Bart J. Koet, vertaalt Allen de Exodustraditie naar de wereld van de yuppen van het New York van de jaren tachtig ‘via de herinnering aan de wereld van de Joodse humor zoals die in NY bloeide in de jaren vijftig.’

De hoofdpersoon Danny Rose wordt gespeeld door Woody Allen en nogal wat Joodse auteurs in de bespreking van de film vergelijken hem met christelijke heiligen à la Sint-Franciscus. Danny Rose is de goede herder die niet alleen zorgt voor ‘vogels en bloemen’, maar vooral voor de hopeloze artiesten uit de New Yorkse kommediantensfeer. Woody Allen voorspiegelt een exodus: een model dat mensen van allerlei slag — ook politiek opgesloten Vlamingen in het non-vaderland België — kan inspireren om een weg te hakken uit de verstikking.

Messianisme als gevaarlijke herinnering is taai voor leken, maar laat het u niet afschrikken. Er blijft veel slimme tekst die de vakbijdragen (Messianisme in de Targoem: de naam van de Messias van Dineke Houtman, naast enkele andere) omringt en waardoor u verliefd kan worden op het Principe Hoop.