Zelfportret als ‘peintresse fatale’

Jacqueline de Jong (1939, Hengelo) is een Nederlandse experimentele beeldende kunstenares. Ze woont en werkt afwisselend in Amsterdam en in de Bourbonnais-streek, in het centrum van Frankrijk. Haar moeder was Zwitserse, haar vader Nederlander. Hoewel ze al zestig jaar artistiek actief is en wereldwijd tentoonstelt, is ze in ons land nagenoeg onbekend. In 2019 wijdde het Stedelijk Museum Amsterdam onder de titel Pinball Wizard een overzichtstentoonstelling aan haar leven en werk. Die groots opgezette expositie toonde de historische ontwikkeling van haar oeuvre. Hierin schakelt zij moeiteloos tussen diverse stijlen: van expressionistische schilderkunst tot nieuwe figuratie en pop art. Hopelijk brengt de tentoonstelling The Ultimate Kiss in kunstencentrum WIELS verandering in De Jongs status van onbekende en dus onbeminde kunstenares in onze contreien.

Rebellie en revolutie

Doorheen de jaren heeft Jacqueline de Jong een parcours afgelegd dat leest als een roman. Ze maakte haar middelbare studies niet af en zakte in 1957 voor het toelatingsexamen van de toneelschool in Arnhem. Nog hetzelfde jaar trok ze naar Parijs. Ze studeerde er Frans en werkte er in de boetiek van Christian Dior. In 1958 verkaste ze naar Londen en studeerde er drama aan de Guildhall School of Music & Drama. Later dat jaar verhuisde De Jong naar Amsterdam. Ze bekleedde er tot 1960 een functie als assistente op de afdeling toegepaste kunst in het Stedelijk Museum onder directeur Willem Sandberg.

Ze hielp er tentoonstellingen inrichten en catalogi maken. Op Sandbergs verzoek studeerde ze kunstgeschiedenis. Ze begon ook alsmaar meer te tekenen. Cobra-schilder Theo Wolvecamp, een huisvriend van haar kunstzinnige ouders, zette haar aan tot schilderen. De Jong had talent, maar voelde zich voorlopig niet aangetrokken tot het kunstenaarschap.

In 1959 ontmoette ze in Londen de veel oudere Deense Cobra-kunstenaar Asger Jorn, met wie ze een relatie begon die tien jaar duurde. Nog in 1959 leerde ze de Duitse kunstenaars kennen van de radicale Gruppe SPUR. Zij maakten kunst die De Jong erg aansprak en appelleerde aan wat ze zelf wilde creëren. De Jong: ‘Ik ging naar een tentoonstelling in Essen, ze hadden de muren en het plafond van de galerie beschilderd. Die rebellie vond ik geweldig. In dat saaie Duitsland, deze wilde expressionisten.’

Daarnaast bracht ze ook tijd door met enkele Nederlandse leden van de Internationale Situationisten. Dat was een marxistisch geïnspireerde revolutionaire beweging van kunstenaars en denkers, in 1957 opgericht door Asger Jorn, de Nederlandse kunstenaar Constant en de Franse filosoof Guy Debord. De situationisten wilden door het creëren van ‘situaties’ een vrije maatschappij vestigen. De Jong: ‘We praatten over kunst, de wereld veranderen, Constants utopische project Nieuw Babylon – ik vond het allemaal heel wild en prachtig en geweldig. Het was een wereld waar ik langzaam ingezogen werd en ik kwam steeds meer over de situationisten te weten.’

Situationiste

In 1960 maakte Debord De Jong lid van de Internationale Situationisten. De andere Nederlandse leden zette hij eruit. Later dat jaar stelde De Jong voor om een Engelstalig situationistisch tijdschrift op te richten: The Situationist Times. Voor het eerste nummer verscheen, stapte ze zelf op uit de beweging, uit onvrede met Debords tirannieke gedrag. In eigen beheer bracht ze tussen 1962 – ze woonde dan al een jaar in Parijs – en 1967 zes lijvige nummers uit van het tijdschrift.

Nog in 1962 stelde ze tentoon in galerie Delta in Rotterdam. Vanaf dan volgden de tentoonstellingen van haar werk elkaar snel op. In 1964 begon ze series schilderijen te maken en kwam haar carrière als autodidactisch kunstenares snel van de grond. De rest is kunstgeschiedenis: De Jong groeide uit tot een van de belangrijkste persoonlijkheden van de naoorlogse avant-garde in Europa.

Peintresse fatale

Jacqueline De Jong houdt er een energieke, expressieve en instinctmatige manier van schilderen op na. Alsof ze haar doeken te lijf gaat met in elke hand twee kwasten. Haar verhalende schilderijen lijken soms slagvelden van verf, zonder dat ze daarom aanleunen bij de materieschilderkunst van een Dubuffet, Fautrier of Wols.

De Jongs vaak uitbundige kleurgebruik alleen al contrasteert fel met dat van voornoemde kunstenaars, die het meer in aardekleuren zochten. Ze zijn geïnspireerd door de naoorlogse populaire cultuur en stellen onder meer monsters, kosmonauten, skeletten, misdadigers, biljartspelers en machines voor. De menselijke figuren in haar werk wervelen over en door elkaar heen, zijn met elkaar verstrengeld, bevinden zich in een kluwen met monsters en fabeldieren.

Samen vormen ze een bonte, dikwijls angstaanjagende wereld waarin het absurde, tragische, mysterieuze en burleske een duivels verbond aangaan. Maar ook humor, erotiek, geweld en politiek engagement zijn volop aanwezig in De Jongs werk. Dat leunt nu eens aan bij de Cobra-beweging en de pop art, en dan weer bij de lyrische abstractie en de Nieuwe Wilden. Toch vervalt De Jong nooit in goedkope nabootsing. Haar krachtige beeldtaal is geheel en al de hare, net als haar manier van schilderen. Elke penseeltrek weerspiegelt haar krachtige persoonlijkheid en drukt een rebelse visie uit. Verwarring en subversie zijn daarbij troef.

De Jongs oeuvre is doordrenkt van revolutie, opstand tegen de gevestigde orde en ontwrichting. Van ingaan tegen de dubieuze begrippen ‘schoonheid’ en ‘goede smaak’ en nog zoveel meer. In die zin is elk werk van haar een zelfportret als ‘peintresse fatale’. Neem het doek waaraan de overzichtsexpo haar naam ontleent: The Ultimate Kiss (2002-2012). Het stelt een naakte menselijke figuur met haaientanden voor die zijn ellenlange tong in de bek duwt van een skeletachtig lichaam.

Artistieke strijdster

Kunstencentrum WIELS stelt een dwarsdoorsnede van De Jongs oeuvre tentoon in zeven zalen op de eerste verdieping van de vroegere brouwerij. In elke zaal zijn doeken en objecten – waaronder ‘kofferschilderijen’ en een in de ruimte opgespannen, tweezijdig beschilderd zeil – te zien uit verschillende series. Van vroeg werk uit de jaren 1960 tot recente, tijdens de coronapandemie ontstane schilderijen.

In de laatste zaal kan de bezoeker kennismaken met De Jongs collages, grafiek en affiches. In vitrinekasten zijn dan weer alle nummers van The Situationist Times te bekijken, en ook andere publicaties met betrekking tot haar werk. De expo The Ultimate Kiss bezoeken is finaal een gevecht aangaan met een artistieke strijdster van formaat.

Praktisch

De expositie The Ultimate Kiss van Jacqueline de Jong is nog te bekijken tot en met 15 augustus 2021.
WIELS – Centrum voor Hedendaagse Kunst
Van Volxemlaan 354, 1190 Vorst
T +32 (0)2 340 00 53
Website: https://www.wiels.be

Ter gelegenheid van de tentoonstelling verscheen de Engelstalige monografie The Ultimate Kiss, met essays van Devrim Bayar, Xander Karskens e.a., uitgeverij Mercatorfonds, 2021, 224 blz., € 39,95, te koop in de shop van WIELS en in de boekhandel.