Het rechtvaardigheidsgevoel van 1 mei

In het standaardwerk The righteous mind bundelt sociaal psycholoog Jonathan Haidt 25 jaar psychologisch onderzoek. Hoofdconclusie: morele oordelen komen niet voort uit de ratio, maar uit de ‘onderbuik’. Intuïties komen eerst, strategische redeneringen volgen. Het treffende beeld dat hij daarbij ophangt is dat van de mens als bescheiden berijder van een enorme olifant. Wij denken dat we de koers bepalen en de teugels strak in handen hebben, maar niets is minder waar. Onze intuïties, onze ‘onderbuik’ bepalen veel meer de koers van de olifant dan ons hoofd of ratio.

Zes morele fundamenten

Prof. Dr. Jonathan Haidt laat het echter niet bij deze ontnuchterende conclusie. Hij past het toe op politiek en religie. Conservatieven (rechts) en progressieven (links) vinden intuïtief verschillende waarden belangrijk en daarom zijn we het zo oneens over politiek (en religie). Deze waarden verbinden ons met een gemeenschap, maar verblinden ons tegelijk voor het standpunt van de ander. Onze geest is ontworpen voor morele oordelen gericht op groepsvorming.

Zes morele fundamenten zijn bepalend om morele gemeenschappen op te bouwen: de vijf fundamenten van de Moral Foundations Theory, zijnde, eerlijkheid/bedrog, zorgzaamheid/schade, loyaliteit/verraad, autoriteit/respect en heiligheid/ontaarding. Haidt voegt er een zesde moreel fundament aan toe namelijk: vrijheid/onderdrukking. Mensen verzetten zich intuïtief tegen overheersing.

Links-rechts 3-6

Toegepast op de politiek komt hij tot de vaststelling dat links maar drie fundamenten goed onder de knie heeft, namelijk: eerlijkheid, zorgzaamheid en vrijheid en dat rechts ze alle zes bespeelt. ‘Republikeinen spreken meer direct met de olifant. Ze hebben een beter begrip van de Moral Foundations Theory. Ze activeren alle morele smaakreceptoren. Morele psychologie kan verklaren waarom de Democratische Partij sinds 1980 zoveel moeite heeft om met kiezers in contact te komen.’ besluit Haidt.

De recente animositeit rond 1 mei, brachten het werk van Haidt terug in mijn herinnering. De kortzichtigheid waarmee de socialisten enkel de morele fundamenten eerlijkheid en solidariteit koppelen aan de Dag van de Arbeid, en de andere uit het oog verliezen, is stuitend. Dreigen met het blokkeren van de uitbetaling van dividenden voor elke hardwerkende zelfstandige of gepensioneerde met een spaarcent. Oorlogstaal hanteren zoals Magnette met zijn ‘met de socialisten terug aan de macht is het game-over voor de werkgevers’ en ‘met de socialisten is het gedaan met de soberheid’ bewijzen het beperkte inzicht van linkse leiders in het morele kleurenpalet van haar bevolking.

Het rechtvaardigheidsgevoel

Dergelijke voorstellen en uitspraken doen het goed bij het (beperkte) linkse publiek dat enkel oog heeft voor eerlijkheid en solidariteit, maar veroorzaken afschuw en afgrijzen bij eenieder die ook vrijheid (om te ondernemen, met zuurverdiend spaargeld te doen wat men wil), loyaliteit (tegenover de werkgever/gemaakte afspraken), respect (voor spaargeld, ondernemerschap) en heiligheid (van maatschappelijke evenwichten) in ogenschouw neemt. En dat is het overgrote deel van de bevolking.

Links beweert vaak dat rechts ‘de kleine man’ heeft misleid om tegen zijn eigen economische belangen te stemmen. Dit lees je onder andere in het boek What’s the matter with Kansas?’ uit 2004. Maar de mensen van de werkende middenklasse stemmen eerder voor hun morele belangen. Vaker onbewust dan bewust.

Zolang links dat niet doorheeft, zit rechts gebeiteld.

Op 1 mei 2021 verloor links een belangrijke slag in de oorlog om het moreel leiderschap. Niets staat De Croo in de weg om op het loonakkoord nu door te duwen.

Het boek van Jonathan Haidt The righteous mind uit 2012 werd recent vertaald naar het Nederlands Het rechtvaardigheidsgevoel.